Μηλίτσα (Παραδοσιακό τραγούδι της Κοζάνης)

Ηχογράφηση με έναν παλιό Κοζανίτη - τον Μιχάλη Τσιανάκα σε ένα παραδοσιακό που έλκει την προέλευση του από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ακόμα.
Είναι ένα από τα τραγούδια που ακούγονταν και στο έθιμο των Φανών της Αποκριάς και συγκαταλέγεται στην υποκατηγορία (Θεματολογικά) των ερωτικών τραγουδιών.

Τι είναι ο Φανός

Πρόκειται για μια γιορτή με λατρευτικό και ανατρεπτικό χαρακτήρα, που στήνεται γύρω από ένα βωμό στον οποίο η φωτιά καίει ακοίμητη όλη τη νύχτα. Γίνεται το βράδυ της Κυριακής της Αποκριάς όταν το κέφι βρίσκεται στο αποκορύφωμά του, όταν η απελευθέρωση από τις αναστολές έχει φτάσει στο ανώτερο δυνατό σημείο και η οινοποσία ενθαρρύνει τους ανθρώπους να χαλαρώσουν και να χαρούν τη μοναδικότητα της στιγμής. Γύρω από η φωτιά σχηματίζεται ένας κύκλος με επικεφαλή τον κορυφαίο τραγουδιστή, ο οποίος τραγουδάει πρώτος στίχο-στίχο τα πατροπαράδοτα τραγούδια του Φανού ακολουθούμενος από το χορό που τα επαναλαμβάνει με τον ίδιο τρόπο.

Η εκδήλωση στήνεται σε καθορισμένα μέρη της Κοζάνης, σε συγκεκριμένα σταυροδρόμια, τα οποία και διακοσμούνται καταλλήλως από τους υπεύθυνους κάθε Φανού. Δεν πρόκειται δηλαδή για αυθόρμητες συγκεντρώσεις ανθρώπων που γλεντούν σ’ ένα οποιοδήποτε σημείο της πόλης. Είναι τόσα πολλά τα στοιχεία που συνιστούν έναν πετυχημένο Φανό- ταλέντα, πείρα γνώση της παράδοσης, διάθεση για εθελοντική προσφορά, συνεργασία και συνύπαρξη- ώστε η καταξίωση και η μακροβιότητα του είναι δύσκολο πράγμα.

Η καταγωγή του

Πολλοί μελετητές του Φανού προσπάθησαν να ανιχνεύσουν την καταγωγή του επιμένοντας οι περισσότεροι στην άμεση σύνδεσή του με αρχαίες γιορτές, πράγμα που συμμερίζεται και η πλειονότητα των Κοζανιτών. Μη έχοντας τις απαραίτητες γνώσεις κα ικανότητες δεν είμαι σε θέση να καταλήξω σε μια σωστά τεκμηριωμένη άποψη σχετικά με το θέμα. Γι’ αυτό θα περιοριστώ να παραθέσω τις επικρατέστερες απόψεις, ελπίζοντας ότι πολύ σύντομα θα εκδηλωθεί ενδιαφέρον από ειδικούς λαογράφους και ιστορικούς για την αποσαφήνιση της προέλευσης του εθίμου.

Ο Νάσης Αλευράς στη μελέτη του « Ο Φανός στην Κοζάνη» αφού ετυμολογεί την ονομασία του εθίμου από το φαίνω (φέγγω, φωτίζω), προσπαθεί να εξηγήσει την προέλευση του, λέγοντας ότι «δείχνει μια εικόνα, που πολύ θυμίζει κάτι ανάλογες πολεμικές γιορτές της αρχαίας Ελλάδας. Και σε τέτοιο σημείο μάλιστα ώστε αδίστακτα να ισχυριζόμαστε ότι είναι η συνέχεια εκείνων και ο χορός που χορεύεται(σε χρόνο 2/4) δεν είναι παρά αυτούσιος ο Πυρρίχιος χορός των αρχαίων Ελλήνων»

Ο Λεωνίδας Παπασιώπης στο βιβλίο του «Η Παλιά Κοζάνη» υποστηρίζει οι εορταστικές εκδηλώσεις είχαν μεγάλη ομοιότητα με τα αρχαία Διονύσια, που γιορτάζονταν την ίδια περίπου εποχή κι απ’ τα οποία δεν αποκλείεται να έλκουν την καταγωγή». Αφού κάνει αναφορά σε διάφορα στοιχεία των εορτών αυτών και συγκεκριμένα το γέρο φαγοπότι της πρώτης μέρας, τις Χοές (αγώνες οινοποσίας) της δεύτερης, και τον κώμο, τα πειράγματα δηλαδή και τους χορούς της τρίτης (μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν ο κόρδαξ, «όρχησις φαλλική απρεπής και αίσχρα» και η πυρρίχη, «χορός γύρω και πάνω από τις φωτιές») καταλήγει: «Καμία σχεδόν από τις εκδηλώσεις αυτές δε λείπει απ’ τις Αποκριές».

Την τόσο διαδεδομένη άποψη της καταγωγής του εθίμου από αρχαίες Διονυσιακές γιορτές γενικότερα και του πυρρίχιου ειδικότερα δε θεωρεί αρκετά τεκμηριωμένη ο καθηγητής Στίλπων Κυριακίδης: «πολύ δε ολιγώτερον είναι ορθόν ότι το έθιμο έχει σχέσιν προς τας πολεμικάς εορτάς της αρχαίας Ελλάδος, ο δε χορευόμενος χορός είναι αυτούσιος ο πυρρίχιος των αρχαίων».