Πήλινοι στρατιώτες της Αγίας Ειρήνης 600 π.Χ, Αρχαιολογικό Μουσείο, Λευκωσία, ελεύθερη Κύπρος

Πόσο σημαντικά είναι για την ιστορία της Κύπρου τα 2000 ειδώλια που βρέθηκαν το 1929 στην Αγία Ειρήνη; Ποιας χρονολογίας είναι; Ποια θεότητα λετρευόταν στο ιερό και με ποια πόλη συνδέεται αυτό; Ο Θεόδωρος Μαυρογιάννης, καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, δίνει μια νέα ερμηνεία: συνδέει το ιερό με το σπαρτιάτικο έθιμο των σφαιρέων, το οποίο χρονολογεί στα 660-600 π.Χ.

Μάρτιος 1922: Καθ’ οδόν προς την Ελλάδα για τις ανασκαφές στην Ασίνη, ο Axel Persson, καθηγητής της Kλασικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλας, συναντά τυχαία τον Λουκή Πιερίδη της γνωστής οικογένειας, πρόξενο της Σουηδίας στην Κύπρο και συλλέκτη αρχαιοτήτων. Ο Πιερίδης ζητά από τον καθηγητή Persson να του δανείσει δέκα στερλίνες για την έκδοση βίζας στη Βουλγαρία, βεβαιώνοντάς τον πως θα του επιστρέψει τα χρήματα όταν φτάσει στην Αθήνα. Ο Persson ανταποκρίνεται θετικά χωρίς να πιστεύει, όπως γράφει ο ίδιος, ότι θα πάρει πίσω τα χρήματα. Τελικά, φτάνοντας στην Αθήνα παραλαμβάνει σ’ ένα φάκελο τα χρήματα που του χρωστούσε ο Πιερίδης και μια πρόσκληση για να στείλει μια αρχαιολογική αποστολή στην Κύπρο. Παράλληλα, έκανε μια δωρεά κυπριακών αρχαιοτήτων στον πρίγκιπα της Σουηδίας Γουστάβο Αδόλφο.

Αποδεχόμενος την πρόσκληση, ο Persson έπεισε έναν από τους ικανότερους φοιτητές του, τον 25χρονο τότε Einar Gjerstad, που συμμετείχε στην ανασκαφή του στην Ελλάδα, να αναλάβει την αποστολή στην Κύπρο. Έτσι, το 1927 η σουηδική αποστολή αρχίζει ανασκαφές στο νησί μας, με ιδιωτικούς πόρους και τη στήριξη του πρίγκιπα της Σουηδίας, που ήταν και ο ίδιος αρχαιολόγος. Η Κύπρος ήταν πρόσφορο πεδίο για αρχαιολογική δράση. Η αποστολή αποτελείτο από τρεις αρχαιολόγους, τον Einar Gjerstad (αργότερα καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λουντ), τον Erik Sjoqvist (που έγινε μετά καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον), τον Alfred Westholm (που έγινε διευθυντής της Πινακοθήκης του Γκέτεμποργκ), και τον αρχιτέκτονα John Lindros.

Νοέμβριος 1929. Ο πατέρας Προκόπιος, ιερέας στο (κατεχόμενο σήμερα) χωριό της Αγίας Ειρήνης στην επαρχία Μόρφου, μετέφερε στη Λευκωσία, στο Αρχαιολογικό Μουσείο, το κεφάλι ενός πήλινου αγάλματος του 6ου αιώνα π.Χ., το οποίο ανακάλυψε τυχαία στο χωράφι του. Οι Σουηδοί αρχαιολόγοι που έσπευσαν επί τόπου, θα πραγματοποιήσουν εντέλει μια από τις πιο σημαντικές ανασκαφές στο νησί: Στη θέση αυτή, στην Αγία Ειρήνη, έφεραν στο φως ένα μοναδικό, ασύλητο υπαίθριο ιερό. Στον χώρο αυτό βρέθηκαν, μεταξύ άλλων, 2.000 πήλινα αγάλματα που απεικονίζουν ανδρικές ως επί το πλείστον μορφές και βοοειδή ζώα, τα οποία ήταν τοποθετημένα ως αναθήματα σε ημικύκλιο γύρω από τον βωμό του ιερού. Οι ανδρικές μορφές έφεραν πολεμική ενδυμασία αλλά δεν ήσαν οπλισμένες, και μαζί με τα ειδώλια ταύρων και τα άρματα παραπέμπουν στη λατρεία μιας ανδρικής θεότητας.


Ο πατέρας Προκόπιος κατέχει μια κεντρική θέση στην αφήγηση του Einar Gjerstad σχετικά με τη «μαγική ανασκαφή» στην Αγία Ειρήνη: «Άρχισε η ανασκαφή. Ο παπα-Προκόπιος πήγε στο χωράφι για να ευλογήσει τη δουλειά μας. Άπλωσε τα χέρια, μέσα από τα μακριά μανίκια του ράσου του, σε ικεσία…» περιγράφει ο Gjerstad. «Ο Ερρίκος (Erik Sjoqvist) μετρά και σχεδιάζει, κρατά σημειώσεις και παίρνει φωτογραφίες. Πλήθος από αγαλματίδια, πολλά πολεμικά άρματα που τα τραβούν τέσσερα άλογα και τα επανδρώνουν ηνίοχοι και πολεμιστές με πλήρη πανοπλία, μερικά μπρούντζινα αγαλματίδια και μεγάλος αριθμός αγαλμάτων σε φυσικό μέγεθος. Και όλα αυτά, τακτοποιημένα σε πλατιά ημικύκλια γύρω από έναν πέτρινο βωμό…».


Σύμφωνα με τον Θεόδωρο Μαυρογιάννη, καθηγητή στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, η συγκέντρωση 2.000 ειδωλίων σε ένα χώρο λατρείας έχει μια παγκόσμια ιδιαιτερότητα. «Εκτός από τους θαμμένους στρατιώτες στο Μαυσωλείο του Πρώτου Κινέζου Αυτοκράτορα, δεν υπάρχει παγκοσμίως άλλο τέτοιο πράγμα. Αποτελεί μείζον αρχαιολογικό εύρημα και ιστορικό θέμα», σχολιάζει.

Τα 1.500 από τα 2.000 ειδώλια θα μεταφερθούν στην Σουηδία. Τα υπόλοιπα 500 ειδώλια που παρέμειναν στη Λευκωσία, σήμερα είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά εκθέματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πρωτεύουσας.