Ηράκλειο,5 Νοεμβρίου 1957 - Η ΚΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ - Φίλμ ντοκουμέντο

«…Θέλω να πεθάνω στην Κρήτη. Είναι η γη μου. Κι αν δεν προφτάσω εκεί θέλω να με θάψουνε...»
Νίκος Καζαντζάκης

Ηράκλειο,5 Νοεμβρίου 1957 - Η ΚΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ
«Ντρέπομαι για κείνη τη συγκεκριμένη μέρα», μουρμούρισε ό Αντρέας, καθώς ανέβηκε με απίστευτη ταχύτητα από τον βυθό της μνήμης του ή πέμπτη Νοεμβρίου του χίλια εννιακόσια πενήντα επτά, έναν χρόνο πίσω. Λίγα εικοσιτετράωρα πριν απ’ αυτή τη μέρα άφησε ό Δάσκαλος την τελευταία του πνοή στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας κι ή σορός του ξεκίνησε για το ταξίδι της επιστροφής στο χώμα της Κρήτης.
Αναγκάστηκε να σταθμεύσει μία νύχτα σε ένα καμαράκι στο νεκροταφείο της ’Αθήνας. Δύο τρεις φίλοι τόλμησαν να πάνε να τον χαιρετήσουν. ’Αλλά την επομένη, στο 'Ηράκλειο, σύσσωμος ήρθε ό λαός της πόλης στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μήνα για να αποχαιρετήσει τον Δάσκαλο και γιό της, τον εκτεθειμένο σε δημόσιο προσκύνημα. Και προσκυνούσε ό κόσμος το χωρίς σταυρό, χωρίς εικόνισμα, χωρίς ελληνική σημαία, χωρίς δεήσεις και θυμίαμα σκήνωμα του Δάσκαλου. Μόνον ένα κλαδάκι έλατο στόλιζε το φέρετρό του. Μα ήταν φθινόπωρο και με αμέτρητα χρυσάνθεμα πλημμύρισε ό ναός του θαυματουργού και τού προστάτη Άγιου. Ό κόσμος έφερνε μπουκέτα τα χρυσάνθεμα και τα απέθετε στα μάρμαρα, γύρω απ’ αυτό τον φθινοπωρινό επιτάφιο του Ηρακλείου, προσκυνούσε κι έφευγε πισωπατώντας δακρυσμένος. Μέσα στον καθεδρικό ένας μόνον ιερέας έψαλε την εξόδιο ακολουθία για τον πεφιλημένο γιό της πόλης και ακλούθησε πεζός το ξόδι του μέχρι τον προμαχώνα Μαρτινένγκο, πάνω στα βενετσιάνικα μπεντένια. Εκεί πού είχε μείνει προφυλακισμένος μετά το κίνημα του τριάντα πέντε ό Αντρέας, εκεί θάφτηκε κι ό Δάσκαλος, μακριά από το νεκροταφείο, όπου κάποτε είχε ευλογηθεί ό κρυφός πρώτος του γάμος.
Από κει ψηλά θα μπορούσε να αγναντεύει ό Δάσκαλος την πολιτεία πού τον ενέπνεε ή τον στραγγάλιζε ολόκληρη ζωή. Την πολιτεία με τα τρία ονόματα, Χάνδαξ, Μεγάλο Κάστρο το τελευταίο προτιμούσε ό Δάσκαλος και 'Ηράκλειο, πού εκείνη την ημέρα είχε ταραχτεί συθέμελα. Στα σχολεία δάσκαλοι και καθηγητές κουβέντιασαν κι έλαβαν τελικά την επικίνδυνη για τη σταδιοδρομία τους απόφαση να μην κάνουν μάθημα. Είπαν στους μαθητές τους να γυρίσουνε στα σπίτια τους. Οι δε μαθητές, ερμηνεύοντας πρώτη φορά σωστά τις εντολές των διδασκόντων, γύρισαν στο μόνο σπίτι πού βρισκόταν εκείνη την ημέρα ανοιχτό, στην εκκλησία του Αγίου Μήνα. Μερικοί ανέβηκαν μέχρι τον προμαχώνα Μαρτινένγκο σκόρπιοι κι ασύνταχτοι, φορώντας το μαθητικό πηλήκιό τους επιδεικτικά, σκόρπιοι τριγύρω τους και οι καθηγητές τους, κάνοντας πώς δεν βλέπουνε οι μεν τούς δέ. Οι δημοτικοί άρχοντες της πόλης τίμησαν με την παρουσία τους τον νεκρό και στάθηκαν κοντά σε έκείνους πού ήρθαν με το αεροπλάνο από την ’Αθήνα, δημοκρατικούς πολιτικούς, καλλιτέχνες και κάποιους πνευματικούς ανθρώπους. Ακούστηκε ότι δεν ήρθε ή Γαλάτεια, τον αποχαιρετούσε μόνον ή δεύτερη γυναίκα του 'Ελένη, πού βγήκε στις σκάλες του ναού, το πρόσωπό της δεν φαινόταν πίσω από το μακρύ μαύρο της πέπλο. Ή πομπή άρχισε να ανηφορίζει προς τα τείχη, οι μουσικοί της μπάντας είχανε μαύρη κορδέλα στο μανίκι τους, νεαροί βρακοφόροι περιστοίχιζαν τιμητικά το φέρετρο, προπορεύονταν οι σπουδαστές της Παιδαγωγικής Ακαδημίας. Με μαύρη γραβάτα οι αυριανοί δάσκαλοι κρατούσαν πάνω στο στήθος τους σαν θαυματουργό εικόνισμα τα βιβλία του Δάσκαλου.
Ο Αιώνας των Λαβυρίνθων- Ρέα Γαλανάκη.

[OrpheusDionysus]

Ο στρατιωτικός ιερέας Σταύρος Καρπαθιωτάκης που έθαψε τον Καζαντζάκη μιλάει στην Ελένη Κατσουλάκη:
Τον Νοέμβριο του 1957 ήμουνα στρατιώτης και παπάς και υπηρετούσα τη θητεία μου στο Ηράκλειο. Μια μέρα πριν την κηδεία του Καζαντζάκη, ο διοικητής κάλεσε όλους τους στρατιωτικούς και έδωσε διαταγή να μην βγει κανείς έξω από το στρατόπεδο στις 5 Νοεμβρίου. Οι αρχές και ο στρατός φοβόνταν μεγάλες φασαρίες, γιατί είχε έρθει εκκλησιαστική διαταγή να μην ταφεί ο Καζαντζάκης. Όταν θα το ‘παιρναν χαμπάρι οι Κρητικοί θα έκαναν μεγάλες φασαρίες. Εγώ σαν παπάς ένιωσα πολύ άσχημα. Η συνείδησή μου με πείραζε πολύ. Ήμουν παπάς. Δεν άντεχα να πάρω στο λαιμό μου τέτοιο άδικο. Δεν μπορούσα να αρνηθώ τα ιερά μυστήρια σ’ ένα βαφτισμένο χριστιανό που δεν έκανε ποτέ κάτι ανήθικο ή εγκληματικό. Όσο αφορά τα βιβλία του δεν είμαι εγώ άξιος να τα κρίνω.
-Πώς τα καταφέρατε;
-Το ‘σκασα κρυφά από το στρατό τη μέρα της κηδείας. Πήρα αθόρυβα τα ράσα μου και έτρεξα στον Μαρτινέγκο και τον έθαψα.
-Ο κόσμος που περίμενε στον Μαρτινέγκο ήξερε τι έγινε;
-Όχι. Όλοι νόμισαν ότι με έστειλε η εκκλησία να τον κηδέψω. Είχαν δει και τον Μητροπολίτη Ευγένιο στον Άγιο Μηνά. Δεν ήξερε κανείς τι γινόταν στα παρασκήνια!
-Τιμωρηθήκατε;
-Ναι. Πέρασα από στρατιωτικό δικαστήριο και μπήκα φυλακή για έξι μήνες.
-Κοίταξα κατάματα τον ανώτατο τούτο άνθρωπο, με απέραντη ευλάβεια. Του ‘πιασα τα χέρια με τρυφεράδα και τα φίλησα με όλη μου την ειλικρίνεια. Ήταν η πρώτη και η τελευταία φορά που φίλησα τα χέρια ενός κληρικού!

[OrpheusDionysus]

Στην εξόδιο ακολουθία, στον Άγιο Μηνά, παρέστη ο μητροπολίτης Κρήτης, Ευγένιος, όμως όχι και στην ταφή, υποκύπτοντας στις απειλές και τις αντιδράσεις ακραίων κύκλων, όπως του τότε αρχιμανδρίτη και στη συνέχεια μητροπολίτη Φλωρίνης, Αυγουστίνου Καντιώτη, ο οποίος εξέδιδε ένα περιοδικό, τη "Σπίθα", στην οποία είχε γράψει ένα απίστευτο κείμενο, με τον τίτλο "η κηδεία ενός αντίχριστου", από την οποία παραθέτουμε ένα απόσπασμα:
"Και όμως, τον υβριστήν, τον μυκτηριστήν, τον βλάσφημον τούτον (…) η Ελλάς (…) εκήδευσεν εν πομπή και παρατάξει (…)». «Κατά την κηδείαν παρέστησαν ο Υπουργός των Θρησκευμάτων και Παιδείας, ένας εκ των αρχηγών της αντιπολιτεύσεως, συναρχηγός μεγάλου και ιστορικού κόμματος της Πατρίδος, βουλευταί, πρόεδροι και δήμαρχοι, δημοσιογράφοι, καλλιτέχναι, καθηγηταί, ο Πρύτανις του εν Θεσ/κη Παν/μίου κ. Κακριδής, σπουδασταί της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, οι οποίοι εκράτουν εις τας χείρας των αντί Ευαγγελίων τα βιβλία του Κ., το δε θλιβερώτερον εξ όλων εις την κηδείαν παρέστη και ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Κρήτης κ. Ευγένιος. Ούτος αν και προειδοποιήθη εξ Αθηνών περί της αλγεινής εντυπώσεως, την οποίαν θα εδημιούργει παρά τω ευσεβεί λαώ η δια εκκλησιαστικής ακολουθίας κήδευσις του δεινού υβριστού της αμωμήτου ημών πίστεως, δεν ηθέλησε δυστυχώς να μιμηθή το παράδειγμα του Μ. Αρχιεπισκόπου Αθηνών κ. Θεοκλήτου, όστις ηρνήθη να τεθή εντός ναού της πρωτευούσης, έστω και ολίγας ώρας, ο νεκρός του Κ., αλλ’ υπεχώρησεν ίσως εις πίεσιν κοσμικών παραγόντων και παρέστη. Να ψάλλη ευχάς επικηδείους εις ποίον; Εις ένα Αντίχριστον. Εύγε άγιε Κρήτης! Εξ αφορμής της παρουσίας του Σεβ. Μητροπολίτου Κρήτης εις την κηδείαν του αντιχρίστου, ηκούσαμεν πιστόν της Εκκλησίας τέκνον να λέγη: Πόσον επεθύμουν να ήμην Μητροπολίτης Κρήτης μίαν και μόνον ημέραν, την ημέραν της κηδείας του Κ. δια να κλείσω όλους τους ναούς της πόλεως, δια ν’ απαγορεύσω εις όλους τους ιερείς να παρακολουθήσουν την κηδείαν, δια να είπω προς τους επιμένοντας: πηγαίνετέ τον, κύριοί μου, εις τζαμί, εις Χάβραν, εις στοάν Μασονικήν, πηγαίνετέ τον όπου θέλετε, αλλ’ εις ναόν Ορθόδοξον δεν θα επιτρέψω, …», «Δια την συμμετοχήν σας αυτήν και μόνον, κ. Πρύτανι, εις κηδείαν ενός τοιούτου ασεβούς, του οποίου τα συγγράμματα κατεδίκασεν η Εκκλησία ημών, ο Π. Μητροπολίτης Θεσ/κης κ. Παντελεήμων διαμαρτυρόμενος δεν πρέπει να πατήση εις το Πανεπιστήμιον, σού πρυτανεύοντος, ούτε να επιτρέψει την είσοδόν σου εις ναόν Ορθόδοξον κατά την εορτήν των Τριών Ιεραρχών, οι οποίοι εάν έζων σήμερον θα αφώριζον και θα εξέβαλλον των Ιερών Ναών όλους τους συνευδοκούντας και επαινούντας τα συγγράμματα ενός απίστου και βλασφήμου συγγραφέως".

[OrpheusDionysus]

Ο αποχαιρετισμός από τον Βάρναλη
"Στον τάφο του μόνο δάφνες ταιριάζουνε τώρα. Πολλά, πρόωρ' ακόμα, κι αντιφατικά γραφτήκανε στις εφημερίδες αυτών των ημερών για τον άνθρωπο και για το έργο του. Κι αυτός και κείνο έχουν αντι­φάσεις. Ζούσανε διπλή ζωή. Μιαν Αληθινή και μια φκιαχτή.
Ο Καζαντζάκης ειταν όχι τόσον ένας δημιουργός ηρώων παρά, πολύ περισσότερο, ηρωας ο ίδιος! Ηρωας της δουλειάς, της μάθησης, των ταξιδιών, της σκέψης και της αυτοκυριαρχίας. Θα μείνει μοναδικό παράδειγμα αδιάκοπης προσπάθειας για την κατάχτηση της κορυφής. Ο Σικελιανός* ειτανε πηγαίος πληθω­ρικός τύπος — εκρηκτικός και στη ζωή του και στους στίχους του. Εφτανε με άλματα στο τέρμα. Ειτανε προικισμένος από τη Φύση μέσα στη Φύση — αυτός το κέντρο. Ο Καζαντζάκης* κατάφερνε ν' αντικατασταίνει τον αυθορμητισμό με τον καιρό και με τον κόπο - καταπώς ήθελε δ Σολωμός. Ομως κι ο καιρός κι ο κόπος αφησανε τα ίχνη τους στα κείμενα του.
Ολη του η αγωνία, όπως φαίνεται και στα βιβλία του και στα ιδιωτικά του γράμματα, είτανε να καταπλήξει με την εντυ­πωσιακή, την απροσδόκητη την υπερβολική φράση — την αλη­θεια του περιεχομενου την είχε για δεύτερο πράμα. Γι' αυτόν το λόγο το έργο του κάνει εντύπωση, μα δεν πείθη. Δεν κινεί την πραγματικότητα - γιατί μένει έξω απ’ τη φλεγόμενη βάτο, την πραγματικότητα.
Αλλωστε, στην ουσία της, η φιλοσοφία του είναι άρνηση της πραγματικότητας: του φαινομένου! Είναι πέρα κι από τις αλήθειες κι από τα ψέματα, όπως ο Νίτσε πέρ' απ' το καλό και το κακό. Ο θάνατος — η τελευταία πράξη. Και αρχή.
Αυτός ο μηδενισμός του τον εμπόδισε να πάρει θέση πουθενά. Εμεινε πάντα έξω απ' όλα - έκτος αν κάποτε κάπου ερα­σιτεχνικά και περαστικός. Μόνο στο δημοτικισμό έμεινε πάντα πιστός αγωνιστής κ' ένας από τους τελευταίους, που απομείναμε, οπαδούς του Κανόνα".

[OrpheusDionysus]

Ο Ευγένιος, αρχιεπίσκοπος Κρήτης την περίοδο 1950-1978 μιλάει στην Ελένη Κατσουλάκη για την κηδεία του Καζαντζάκη:
-Εγώ, δεσποινίς Κατσουλάκη, πήγα και στην κηδεία του! Παρ’ όλες τις απειλές, διαταγές, εκκλήσεις που πήρα γραπτώς και προφορικώς -μπροστά μου και πίσω από την πλάτη μου- έδωσα άδεια να μπει η σωρός του στον Άγιο Μηνά και έκανα μάλιστα και την νεκρική δέηση!
-Δεν φοβηθήκατε;
-Ήταν δύσκολη η θέση μου. Είχα μεγάλη πίεση και από την Ιεραρχία και από τις τοπικές αρχές. Αν δεν άφηνα την σωρό του Καζαντζάκη στον Άγιο Μηνά, θα γινόταν η επανάσταση του 1821 και θα αιματοκυλιόμαστε εδώ κάτω! Οι Κρητικοί το ‘χαν πάρει πολύ πατριωτικά το θέμα. Ήταν ανήμερα θηρία! Στην κηδεία κόντεψε να γίνει μεγάλο μακελειό. Κάμποσοι κληρικοί χωρίς ράσα ακολούθησαν την νεκρική πομπή βρίζοντας το νεκρό, αρπάχτηκαν στα χέρια με ντόπιους Κρητικούς. Δύσκολες ώρες και για μένα, ένα ανώτατο κληρικό!
-Εσείς τον θάψατε;
-Όχι, αλίμονο μου! Θα με αφόριζε η Ιερά Σύνοδος! Είχαμε διαταγή να μην γίνει η ταφή του από κανένα Ορθόδοξο παπά. Εγώ δεν ήμουνα κοντά στην σωρό του Καζαντζάκη.
-Οι εφημερίδες έγραψαν ότι θάφτηκε από ιερέα ο Καζαντζάκης.
-Ο κόσμος είχε άγνοια. Όταν έφτασε η σωρός του στο Μαρτινέγκο, κάποιος έβγαλε επικήδειο λόγο. Μα κανείς κληρικός δεν ήταν γύρω για να θάψει τον νεκρό. Σκεφτείτε τώρα μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου και τις φωτογραφικές μηχανές του διεθνούς τύπου! Πουθενά παπάς. Οι Βρακοφόροι Κρητικοί άρχιζαν να φουρτουνιάζουν, έμαθα από άλλους παρόντες, άναψαν τα αίματα και ήθελαν να βουτήξουν το φέρετρο και να το θάψουν με τα ίδια τους τα χέρια. Κείνη την τραγική στιγμή ως εκ θαύματος παρουσιάστηκε ένας νέος παπάς με ράσα και με θυμιατό! Ούτε ήξερα ποιος ήταν και πώς βρέθηκε εκεί, από πού ξεφύτρωσε! Κανείς δεν ήξερε!