Ακρόπολη αρχαίας Λιλαίας

Η Λιλαία είναι χωριό της Φωκίδας (παλιά ονομασία «Κάτω Αγόριανη»). Ανατολικά από το χωριό βρίσκεται ο εκτεταμένος αρχαιολογικός χώρος και τα τείχη της αρχαίας Λιλαίας.

Η αρχαία Λιλαία ήταν μια από τις εννέα φωκικές πόλεις που συμμετείχαν στον Τρωικό πόλεμο. Αναφέρεται από τον Όμηρο στον Κατάλογο των Νεών.

Στην ακρόπολη της αρχαίας Λιλαίας διασώζεται φράγκικος πύργος. Χρησιμοποιώντας υλικά από τα κτίσματα της ακρόπολης, οι Φράγκοι επισκεύασαν τον πύργο και τον διαμόρφωσαν σε τριώροφη κατοικία, μάλλον τοπικού φεουδάρχη.

Αυτό πρέπει να συνέβη μάλλον στην αρχή της Φραγκοκρατίας, τον 13ο αιώνα.

Ο Παυσανίας γράφει : «Η Λίλαια έχει θέατρο, αγορά, λουτρά .Υπάρχουν δε και ιερά του Απόλλωνα και ένα της Αρτέμιδος με όρθια αγάλματα από πεντελικό μάρμαρο, Αττικής τεχνοτροπίας». Αυτό σημαίνει ότι η πόλη είχε ανακάμψει σημαντικά μετά την καταστροφή της από το βασιλιά Φίλιππο Β’, το 346 π.Χ. Οι ανασκαφές σε αρχαία Λιλαία και Έρωχο έφεραν στο φως ίχνη από το ναό της Δήμητρας και της Περσεφόνης που κατασκευάστηκε τον 5ο αι. π.Χ. Επίσης, βρέθηκε πλήθος πήλινων εδωλίων, νομισμάτων, κοσμημάτων και ελασμάτων. Οι ναοί του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος, το θέατρο και τα λουτρά που είδε ο Παυσανίας αιώνες αργότερα, δεν γνωρίζουμε πότε κατασκευάστηκαν. Πιθανώς μερικά εξ αυτών να ήταν αυτής της περιόδου.

Τον 6ο αιώνα μ.Χ., ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός καταρτίζει πρόγραμμα για την προστασία των πληθυσμών της αυτοκρατορίας από τις βαρβαρικές επιδρομές. Έτσι, ανακατασκευάζονται τα τείχη της Λιλαίας, η ακρόπολή της, και συμπληρώνεται η περιτοίχισή της. Από την άλλη πλευρά, έχουμε την επιβολή της νέας θρησκείας, του Χριστιανισμού, που είχε ως αποτέλεσμα να κλείσουν οι ναοί, να παύσουν τη λειτουργία τους τα Ιερά και φυσικά, να κλείσει το μαντείο των Δελφών (ήδη από το 393 μ.Χ. με το διάταγμα του Μ. Θεοδόσιου).

Αυτό έχει ως συνέπεια την ανοικοδόμηση χριστιανικών ναών με τη χρήση υλικού από αρχαία κτίσματα και μνημεία. Έτσι, ενώ η Λιλαία ακμάζει ξανά τους πρώτους Βυζαντινούς αιώνες, τα περισσότερα υπολείμματα του αρχαίου κόσμου αρχίζουν να εξαφανίζονται.