Iris germanica ή Ίρις η γερμανική (αγριόκρινος)

Ένα από τα πιο όμορφα φυτά, με εντυπωσιακά άνθη, είναι η ίρις (επιστ. Iris): γένος αγγειόσπερμων μονοκοτυλήδονων φυτών, της οικογένειας Ιριδίδες (Iridaceae), που υπάγονται στην τάξη Λειριανθή ή Λιλιανθή (Liliiflorae), και περιλαμβάνει περί τα 200 είδη πολυετών πoών στις εύκρατες χώρες. Τα περισσότερα από αυτά είναι διακοσμητικά, με ωραία άνθη. Έχει πάρει το όνομα (από το "είρω: αγγέλω") της δευτερεύουσας θεότητας του Ολύμπου Ίριδος, με καθήκοντα αγγελιοφόρου, που το πέταγμά της στον ουρανό συνοδευόταν από τα χρώματα του ουράνιου τόξου, ως αναφορά στα χρώματα των ανθέων της. Λογικό είναι επομένως να αποτελεί αγαπημένο θέμα ζωγραφικής σπουδαίων καλλιτεχνών. Τις λάτρευε ο Βίνσεντ βαν Γκογκ, ο Κλωντ Μονέ, ο Πωλ Σεζάν...
Στη χώρα μας υπάρχουν πολλά είδη που φυτρώνουν μόνα τους ή καλλιεργούνται ή είναι ημιαυτοφυή, καθώς επίσης και πολλά ιβρίδιά τους, γνωστά με ονόματα όπως αγριόκρινος, κρινάκι, κρίνος, γαλάζιος κρίνος, καλατζιοχόρτι, ζαμπάκι κλπ, με αρωματικά άνθη, γαλάζια, λευκά ή ιώδη.
Η καλλιέργεια των ιρίδων είναι σε γενικές γραμμές πολύ εύκολη, γιατί ευδοκιμούν σε όλα τα εδάφη, αρκεί να στραγγίζονται καλά και να είναι σε θέσεις με αρκετό ήλιο, χωρίς όμως υπερβολική θερινή ξηρασία.
Η Iris germanica είναι το χαρακτηριστικότερο και ομορφότερο είδος ίριδας της πατρίδας μας, με άνθη ιώδη σε διάφορες αποχρώσεις και μεγάλα, με μήκος που φτάνει τα 10 εκ. Ανήκει στις Ιριδίδες (Iridaceae) και είναι φυτό με ρίζωμα πολυετές, με ισχυρό βλαστό, φύλλα σπαθοειδή, μήκους έως 70 εκ. και πλάτους έως 3,5 εκατοστά και χρώματος ανοιχτού πράσινου. Την βρίσκουμε σε όλη σχεδόν την Ελλάδα ως ημιαυτοφυές ή καλλιεργούμενο φυτό. Στην Ήπειρο συναντούμε και γνήσια αυτοφυή φυτά, προσαρμοσμένα στο περιβάλλον της περιοχής.
Σχηματίζει συνήθως 3 έως 5 μεγάλα και εντυπωσιακά άνθη, που βγαίνουν στην κορυφή ενός ψηλού στελέχους. Το περιάνθιο αποτελείται από έξι τμήματα. Από αυτά τα τρία εσωτερικά είναι όρθια, σε χρώμα ανοιχτό βιολετί, ενώ τα τρία εξωτερικά είναι απλωτά ή κυρτά προς τα κάτω, σε χρώμα πιο σκούρο. Άλλα χαρακτηριστικά είναι η υποφυής ωοθήκη και ο αριθμός των στημόνων που είναι πάντοτε 3. Πολύ ιδιόμορφα είναι και τα 3 στίγματα της ωοθήκης, που είναι πλατιά και μεγάλα και καλύπτουν τους στήμονες.
Ανθίζει από Απρίλιο έως Ιούνιο. Ο καρπός είναι κάψα ωοειδής, με πολλά σπέρματα.
Οι ίριδες είναι γνωστές από την αρχαιότητα και αναφέρονται από τον Θεόφραστο, τον Ιπποκράτη, το Στράβωνα και τον Διοσκουρίδη, και χρησιμοποιούνταν στην παρασκευή καλλυντικών και στη φαρμακευτική.
Είναι το σύμβολο της ιδέας και της επικοινωνίας. Οι αρχαίοι κάτι ήξεραν όταν φυτεύαν ίριδες, στους τάφους των συζύγων τους, προς εξευμενισμό της θεάς Ίριδος, που μεταξύ των άλλων καθηκόντων της ήταν η μεταφορά των ψυχών των γυναικών στα Ηλύσια Πεδία. Φαντάζομαι μόνο σε αυτές που αγαπούσαν και ήθελαν να συνεχίσουν την επικοινωνία μαζί τους και μετά θάνατον!
Η ρίζα περιέχει 50% άμυλο, βλεννώδεις ουσίες και ένα αιθέριο έλαιο, που περικλείει μία πολύ αρωματική κετόνη, την ιρόνη, που έχει μυρωδιά μενεξέ.
Ο Πλίνιος και ο Θεόφραστος γνώριζαν τις αρωματικές ιδιότητες της ρίζας του φυτού. Την συνιστούσαν για τον αρωματισμό του κρασιού και το αιθέριο έλαιο του φυτού το συνιστούσαν για την κακοσμία του στόματος.
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, Έλληνες και Ρωμαίοι γενικά, χρησιμοποιούσαν την ρίζα του φυτού στην αρωματοποιία. Καθόλου παράξενο επομένως να συμμετέχει και στη μυστική σύνθεση του Αγίου Μύρου.
Σε αγροτικές περιοχές, παλαιότερα, έδιναν οι μαμάδες στα μωρά, να μασουλάνε ένα κομμάτι ρίζας του φυτού, γιατί πίστευαν ότι διευκολύνει την οδοντοφυΐα. Στην Κρήτη, από ένα ενδημικό είδος, την Iris Cretensis, έπαιρναν τα ξερά φύλλα του φυτού τον Σεπτέμβριο για να γεμίσουν τα στρώματα, γιατί όταν αυτά ξεραθούν δεν "θρουλούνε" (δεν θρυμματίζονται) και τα κρατούσαν για χρόνια. Επίσης έδιναν τα φύλλα ως τροφή στα αιγοπρόβατα και τα βόδια.
Για φαρμακευτικούς σκοπούς το ρίζωμα συλλέγεται το φθινόπωρο, από φυτά που είναι τουλάχιστον τριών ετών. Αφαιρείται με μαχαίρι η επιδερμίδα και ξηραίνεται στον ήλιο. Χρησιμοποιείται η αποξηραμένη ρίζα του φυτού, η οποία δρα ως καθαρτικό, διουρητικό, τονωτικό, αποχρεμπτικό, ενώ νωπό το φυτό είναι εμετικό.
Η ρίζα χρησιμοποιείται σήμερα, συνεχίζοντας μια γνώση χιλιετιών, ως σταθεροποιητικό στην αρωματοποιία, ως συστατικό σε οδοντόκρεμες, σε αποσμητικά για την αναπνοή και ως αρωματική ύλη τροφίμων.
Ο χυμός της φρέσκιας ρίζας χρησιμοποιείται και για εξωτερική χρήση, ως αφέψημα για την απομάκρυνση των φακίδων, αλλά και ως αντίδοτο για δηλητηριάσεις από μανιτάρια.
Τους στήμονες του φυτού τους χρησιμοποιούσαν μέχρι πρόσφατα, για να δίνουν ωχροκίτρινο χρώμα στα μάλλινα.

Μάνδρα, 5-5-2020