Vezin ve Hece Vezni

Edebiyatta mısraların düzenini sağlayan ölçülere verilen ad. Her dilin kendi öz benliğinden doğan bir ahenk ölçüsüdür. Kelime anlamı tartı, düzen olan vezin; bir manzumenin bütün mısraları arasında bir ahenk bir uyum sağlama yoludur.

Yazılı Türk Edebiyatında ilk vezinli söyleyiş, Göktürk kitâbelerine Yollug Tegin’in yazdığı şu mısralardır: Yigirmi kün olurup, Bu taşka bu tamga, kop Yollug Tegin bitidim. Bu mısraların üçü de toplam 7 hece tutan sözlerle söylenmiştir.

Türkler, edebiyat târihinde bu uyumu heceler düzenine ve sayısına göre sağladılar. Buna Hece vezni denmektedir. Bâzı dillerde hecelerin sesleri ne denk ne de eşittir. Bu dillerde heceler ya uzun, ya kısa, bâzan çok uzun ve çok kısa olabilir. Hecelerin sesi denk olmayan böyle dillerde âhenk, heceleri saymakla sağlanamaz. Böyle dillerde âhenk, uzun ve kısa hecelerin seslerine göre tertiplenmiş kalıplarla sağlanır. Aruz vezinleri böyle ses kalıpları ile tertiplenmiştir.

Nazımda hecelerin seslerine göre gelişen vezin, yalnız aruz vezni değildir. Meselâ bir kısım Avrupa dillerinde böyle ses kalıplarına, yâhut hecelerin seslerine ve vurgularına göre âhenkleşmiş vezinler vardır. Bunun sebebi, bu dillerde çok kere iki hece yerini tutacak kadar uzun, bâzan uzun sesli heceler bulunmasıdır. Âhenkleri, hecelerinin vurgulu, vurgusuz, uzun veya kısa oluşları gibi ses ölçüleriyle sağlanan vezinlere ritmik vezinler denir. Bir ara hece vezni çağdaş

Türk şiirinde tamâmen yerleşmişse de kısa bir süre sonra “serbest vezin” veya vezinsiz şiir geleneği kurulmuştur. Bugün Türk şâirlerinin bir kısmı vezinsiz şiir yazmaktadır. Bu arada heceyle hattâ aruzla yazanlar da vardır.

Hece Vezni bir nazım ölçüsü. Bir şiirdeki mısraların aynı sayıda heceden meydana gelmesi esâsına dayanır. Eskiden buna hesâb-ı benân (parmak hesabı) da denilirdi.

Türklerin şiirde asıl olarak kendilerine has ölçüsü hece veznidir. Hece vezninin mâzisi, en eski Türk edebiyâtı vezinlerine kadar uzanır. Orta Asya devrinden kalma ve İslâmiyetten önceki devirlere âit Türk edebiyâtı örneklerinin ufak tefek aksamalar hâriç hece vezniyle yazıldığı görülür. Türkler, Müslüman olduktan sonra öğrendikleri Arap ve Fars (İran) dilleri ve edebiyatlarından bâzı ilmî, dînî ve içtimâî kelimelerle birlikte, aruz veznini de alarak bu veznin bahirleriyle mükemmel şiirler yazdılar ve bir Türk aruzu meydana getirdiler.

Bu bakımdan aruz vezni de millîleşmiş oldu. Ancak bu vezin daha çok büyük şehirlerde, devlet büyüklerinin çevrelerinde ve ilim muhitlerinde kullanılmış, halk içinde yetişen şâirler, asırlar boyu hece vezni ile yazıp söylemeye devâm etmişlerdir. Hece vezni böylece günümüze kadar gelmiş, yirminci yüzyıl başlarında ortaya çıkan millî edebiyât cereyanının ve daha sonra gelen şâirlerin tercih ettikleri bir nazım ölçüsü olmuştur.

Hece vezni ile yazılmış bir şiirde, bütün mısralarda aynı sayıda hece bulunur. Heceler, tek tek sayılarak o şiirin hangi hece ölçüsüyle yazıldığı anlaşılır. Hece vezninde bir’li heceden başlayarak 16 ve 20 heceliye kadar yazılanlar olmuşsa da en çok kullanılmışı, en işleği 4+3=7, 4+4+3=11, 6+5=11, 4+4=8’li şekilleridir. Hece vezninde, mısralardaki kelimelerin gruplanışından doğan ayrım yerlerine durak denir. Durakların ayrılması keyfî olmayıp belli esasları vardır.

Mısralar okunurken duraklarda hafifçe durulur. Duraklar hecede âhengin rûhu gibidir. Bu kelimenin bir hecesi bir durakta kalır da diğer heceleri öbür durağa geçerse âhenk bozulur. Bu, şâir için eksiklik ve kusur sayılmasına rağmen bâzı şiirlerde rastlanır. Bu bakımdan kelimelerin duraklara bölünüşü ustalık ve dikkat isteyen bir iştir. Böylece hece vezniyle yazılmış bir şiirin incelenmesinde vezni söylenirken hece sayısının yanısıra durakları da belirtilir.

Meselâ: 1 üs ta da, ol sam çı rak. 1 o lur du, ya kın ı rak. 4 + 4 = 8, Bu iki mısraın alındığı şiir, hece vezninin 4+4 duraklı 8’li kalıbıyla yazılmıştır, denir.
Halk edebiyâtında 4+3=7 ve 4+4=8 hece kalıpları daha çok ilâhî, nefes, semâî ve mânilerde kullanılmış 4+4+3=11 ve 6+5=11’li kalıplar da âdetâ koşmalara has hece ölçüleri olmuştur.

Hece vezninin ölçüleriyle duraklarının şu şekilde olması gerekir:

7 heceliler (4+3) olarak 2 duraklı .
8 heceliler.(4+4) olarak 2 duraklı .
10 heceliler (5+5) olarak 2 duraklı.
11 heceliler (3+3+3+2) olarak 4 duraklı. yâhut (4+4+3)olarak 3 duraklı. yâhut (6+5) olarak 2 duraklı.
12 heceliler (6+6) olarak 2 duraklı, yâhut (7+5) olarak 2 duraklı.
13 heceliler (8+5) olarak 2 duraklı
14 heceliler (4+3+4+3) olarak 4 duraklı, yâhut (7+7) olarak 2 duraklı.
15 heceliler (4+4+4+3) olarak 4 duraklı.
16 heceliler (4+4+4+4) olarak 4 duraklı.