Алампа Үрүҥ туллуга...

Алампа Үрүҥ туллуга...

... Соҕотох эйиэхэ
Тобуктаан тоҥхойобун,
Сөһүргэстээн сүгүрүйэбин...
Эйигин таптыыбын,
Эйиэхэ эрэнэбин,
Күлүккэр үҥэбин...
Алампа


Саха литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, саха норуотун духовнай олоҕор сыаната биллибэт үтүѳлээх саха улуу поэта, бастакы драматург, прозаиг, тылбаасчыт, маңнайгы сахалыы хаhыаттары таhаарсыбыт бастакы журналист, “Чолбон” уус-уран сурунаалы тѳрүттээччи, саха театрын тэрийсибит бастакы директор, бѳлүhүѳк, уhулуччулаах общественнай деятель Анемподист Иванович Софронов – Алампа уонна Алампа тапталын таҥарата – Евдокия Константиновна Яковлева.
Евдокия Константиновна Яковлева Нам улууһун I Үөдэй нэһилиэгэр 1891с. төрөөбүтэ.
Евдокия Константиновна Алампалыын 1909 с. билсибиттэрин бу курдук ахтыбыта баар: «Биирдэ, мин 17-18 саастаахпар буолуо, арай кыргыттар кэлэн эттилэр: «Гоголь “Женитьбатын” тылбаастаан туруораллар үһү. Онно оонньоон иһэн Иван Гаврильевич кыыһа Саша аккаастаан кэбиспит. Онно эйиигин оонньуоҕун сөп дэспиттэр. Бар, холонон көр», диэн буолла. Иһиттэхпинэ сүрдээх үөрэхтээх дьон кытталлар үһү. Онон мин дьулайан тиэрэ түстүм. Дьоннорум ыытыахтара суоҕа диэн быһаарбыта буоллум. Арай нөҥүө күнүгэр мин аҕабар В.В. Никифоров уонна А.Е.Кулаковскай буоланнар тэлиэгэлээх атынан тиийэн кэллилэр. Дьоммуттан кыыскытын көҥүллээн диэн көрдөстүлэр, миигин кытары эмиэ кэпсэтэллэр. Аҕам да ийэм да «Бэйэтэ сөбүлүүр буоллаҕына сырыттын», диэтилэр. Мин хаайбыттара бэрдин иһин сөбүлэһэн кэбистим. Онно сөпүлүөрүнэн хара бараан, көрсүө баҕайы Соппуруонап диэн уол баара. «Кирилэ Дабыыдап суруксута» дииллэр этэ. Ол Сопуруонап уол туран мин оруолбун толорорбор көмөһөөччү буолла. Эмиэ да дьиэбэр тиэрдэн биэрээччи буолла. Дьэ ол курдук Алампаны кытта билсиэһэн барбыппыт. Мин кэнники испиктээҕи көтүппэт идэлэммитим, сахалыы оонньууларга барыларын кэриэтэ араас оруоллары толорорум, ырыалары ыллыырым. Ол тухары куруук Алампа баар буолан иһэрэ. Ол курдук кинилиин түөрт сыл билсибиппит, онтон холбоспуппут. 1913 с. муус устарга сыбаайбалаабыппыт».
Евдокия Константиновна – саха бастакы артыыската. 1925с.диэри «Саха омукка» сценаҕа оонньуура үһү, онтон театр тэриллибитигэр, онно үлэлээбитэ.1957с. пенсияҕа тахсыар диэри театрга үлэлээбит.
Дуунньа5а таптала Алампа олоҕор уонна айар үлэтигэр суолтата тугунан да кэмнэммэт улахан. Алампа бу истиҥ иэйиитин күн сиригэр баартан барыларыттан өрө туппута, үйэтин тухары таҥара оҥостубута. Таптал лирикатын «Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр» (1914) хоhоон саҕалыыр. Манна көрүөхтэн кэрэ мөссүөннээх дьахтар дьүhүлгэнэ ойууланар. Үрүҥтэн атын өҥ суоҕа лирическэй героиня ырааhын, ойуччу кэрэтин көрдөрөр.
Алампа биир бастакы хоһоон-ырыатынан “Төрөөбүт дойдута” буолар.
Иккис ырыанан ааттанар «Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр» 1914 сыллааҕы хоһоонунан. Ырыа маҥнайгы варианын ырыаһыт Белоусов оҥорбут. Бу ырыа хоһооҥҥо билэрбит курдук, Алампа кэргэнин, Евдокия Константинованы туойар. Маны саха маҥнайгы лингвиһэ С.А. Новгородов интимнэй ырыа ахсааныгар аахпыт эбит. Туойуу тылын - өһүн сөбүлээминэ Анемподист Иванович уларыппыт. Ырыа саҥа тиэксинэн барыта 4 тус туһунан мелодиялаах. Бу урукку кэмҥэ уостан түспэккэ ылланар «Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр» ырыаны поэт иэйиитин тириэрдэн сүрдээх үчүгэйдик бүгүҥҥэ диэри үгүс ырыаһыттар толорон, барыбыт да дууһабытын долгуталлар.
А.И.Софронов – Алампа уустук олоҕун, айар үлэтин уонна хатыламмат тапталын тустарынан араас номох үөскээбитэ, кинигэлэр суруллан тахсыбыттара.
- 2006 с. А.И.Софронов төрөөбүтэ 120 сылынан Е. П. Неймохов «Алампа» романын бастакы кинигэтэ күн сирин көрөр. Манна кини эрэйдээх оҕо сааһа, литератураҕа бастакы холонуута, таптала кэпсэнэр, уһулуччалаах суруйааччы муҥутахсыйыыта уонна инникигэ эрэлэ итэҕэтиилээхтик көрдөрүллэр.
- Е.П.Неймохов «Алампа» романын иккис кинигэтигэр саха литературатын классига А.И.Софронов – Алампа уустук олоҕо, хатыламмат күүстээх таптала, сымыйанан буруйданан хаайыллыыта, саха литературата олохтонуутугар киллэрбит сүҥкэн кылаата уус-ураннык, итэҕитиилээхтик суруллар. Бу кинигэ 2009с. тахсыбыта.
- 2004 с. «Алампа» кинигэҕэ ааптардар Н.Н.Тобуруокап, В.Г.Семенова Алампа олоҕун уонна айар үлэтин туһунан чинчийиилэрин бастакы кинигэтигэр суруйааччы биографиятын толору хартыынатын архыып матырыйаалларыгар, тус бэйэтин дневниктэригэр, бэлиэтээһиннэригэр, ахтыыларыгар олоҕуран биэрэргэ холоноллор.
- 2007 с. ааптар В.Г.Семенова «Алампа олоҕо уонна айар үлэтэ» кинигэтигэр Н.Н.Тобуруокап., В.Г.Семенов 2004с. тахсыбыт «Алампа» чиничийиилэрин иккис кинигэтигэр А.И.Софронов – Алампа олоҕун урут биллибэтэх чахчылара, саҥа көстүбүт архыып матырыйааллара, суруйааччы олоҕун кэпсиир ахтыылар, сэдэх хаартыскалар киирдилэр. Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананан тахсыбыт. Билиһиннэрбит кинигэлэрбит Н.М.Рыкунов аатынан улуустааҕы киин библиотека фондатын хаҥатар сүрүн кинигэлэр буолаллар.