Το μεταβυζαντινό πυργόσπιτο της Αγιάς στο βόρειο τμήμα της Νάξου

Ο Πύργος Αγιάς είναι ένα από τα πιο επιβλητικά και ιστορικά μνημεία στο βόρειο τμήμα της Νάξου. Βρίσκεται στο 6ο χλμ. από τον Απόλλωνα προς τη Χώρα του νησιού. Κτίστηκε με ναξιώτικη πέτρα πιθανόν τον 17ο αιώνα, σε υψόμετρο περίπου 200 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και με πανοραμική θέα στις βόρειες ακτές του νησιού. Είναι από τους λίγους πύργους της Νάξου που βρίσκονται κοντά στη θάλασσα.
Ο πύργος ανήκε μάλλον στην οικογένεια των Κόκκων, μιας ισχυρής οικογένειας ορθοδόξων της μεταμεσαιωνικής Νάξου. Αργότερα η ιδιοκτησία του πύργου πέρασε στα χέρια της οικογένειας Ισπανόπουλων, από τους απογόνους της οποίας κατοικείτο μέχρι και το 1992 όποτε και κάηκε το εσωτερικό του από καταστροφική πυρκαγιά.
Ο πύργος έχει διαστάσεις περίπου 12 επί 7,7 μέτρα. Δίπλα στον πύργο βρίσκεται ελαιοτριβείο, το οποίο αν και δεν έχει στέγη διατηρεί μέρος του εξοπλισμού του, και ερειπωμένα κτίρια όπως αποθήκες, στάβλους και άλλα.
Ο πύργος είναι λιτός, χωρίς διακοσμητικά στοιχεία. Το δώμα του πύργου περιβάλλεται από στηθαίο ύψους 30 εκ. κτισμένο από τα ίδια υλικά με τον υπόλοιπο πύργο, το οποίο φέρει πολεμίστρες με τη μορφή χελιδονοουράς. Το εσωτερικό του πύργου ήταν προσβάσιμο από πόρτα στο νότιο τμήμα του πρώτου ορόφου, η οποία ήταν προσβάσιμη από σκάλα (σήμερα κλειστή για λόγους ασφάλειας). Εσωτερικά οι σκάλες είναι πέτρινες και η πρόσβαση στο δώμα γινόταν με κινητή ξύλινη σκάλα. Εξωτερικά διαθέτει έναν υπέροχο προαύλιο χώρο με μια πηγή που περιτριγυρίζεται από αιωνόβια πλατάνια και πυκνή βλάστηση.
Κοντά στον πύργο και σε απόσταση 150 μέτρων βρίσκεται το μοναστήρι της Αγιάς αφιερωμένο στην Παναγία. Σύμφωνα με την ιστορία η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας βρέθηκε να επιπλέει στη θάλασσα μπροστά από το σημείο όπου βρίσκεται σήμερα το μοναστήρι, ενώ τα παλαιότερα χρόνια οι προσκυνητές, και κυρίως οι γυναίκες, έκαναν τάμα να φτάσουν μέχρι εδώ ξυπόλυτες περπατώντας σε δύσβατα μονοπάτια.
Ο πύργος έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο το 1983 μαζί με τους άλλους μεσαιωνικούς πύργους της Νάξου, γιατί πρόκειται για επιβλητικά κτίσματα με μεγάλο αρχιτεκτονικό και μορφολογικό ενδιαφέρον, που είναι άρρηκτα δεμένα με την ιστορία του νησιού. Μαζί με τον πύργο μνημεία χαρακτηρίστηκαν το παρεκκλήσι και τα μεσαιωνικά κτίσματα σε απόσταση 100 μέτρων από τον πύργο. Έχει οριστεί ζώνη προστασίας ακτίνας 500 μέτρων γύρω από τον πύργο.
Επί Ενετοκρατίας αλλά και αργότερα επί Τουρκοκρατίας (16ος - 18ος αιώνας), χτίστηκαν στη Νάξο πολλές επαύλεις που έμοιαζαν με πύργους. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο τύπο κτισμάτων (πυργόσπιτα) με διακριτή διαχρονικά κατασκευή, που ήταν μια έκφραση της οικονομικής δύναμης και της κοινωνικής θέσης των ιδιοκτητών.
Οι πύργοι αυτοί χρησίμευαν για παραθεριστικές κατοικίες των αρχόντων για το διάστημα από την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο, λειτουργώντας ως κεντρικά σημεία για την αγροτική παραγωγή, ενώ συνήθως η κύρια διαμονή των ιδιοκτητών τους ήταν στη Χώρα της Νάξου. Παράλληλα παρείχαν ασφάλεια έναντι εξωτερικών απειλών, που ως επί το πλείστον εκείνα τα χρόνια προέρχονταν από την πειρατεία.
Οι πύργοι της Νάξου γενικά δεν ήταν πολυτελείς κατασκευές και δεν είχαν εξεζητημένα μορφολογικά στοιχεία, με εξαίρεση τα εντοιχισμένα οικόσημα και, σε κάποιες περιπτώσεις, περίτεχνα πλαίσια στα παράθυρα και στις πόρτες.
Είναι κρίμα πάντως που ο πύργος της Αγιάς, σήμερα βρίσκεται σε αυτή την πλήρη εγκατάλειψη.