Ιερά Μονή Παναγίας Αρτοκωστάς (Παλαιά & Νέα)

Ιστορικό και γραφικότατο Μοναστήρι, το αρχαιότερο μοναστικό κέντρο της Τσακωνιάς. Η βορινή του πλευρά είναι στραμμένη προς την ρεματιά του Βρασιάτη, ενώ οι άλλες τρείς περιβάλλονται από καταπράσινο τοπίο. Η μονή ανήκει στην Τ.Κ Πραστου. Εκκλησιαστικώς υπάγεται σήμερα στην Ιερά Μητρόπολη Μαντινείας και Κυνουρίας, ενώ κατά τον μεσαίωνα ανήκε στην Επισκοπή Ρέοντος και Πραστού.
Υπάρχουν δύο μονές αφιερωμένες στην Παναγία: Η σημερινή μονή Αρτοκωστάς & η πρώτη, η παλαιά βυζαντινή, κτισμένη σε απόσταση τριών χιλιομέτρων βορειοανατολικά, η οποία σε διάκριση με την νεότερη, λέγεται «Κάτω Παναγία». Η παλαιά βυζαντινή μονή της Παναγίας Αρτοκωστάς είναι ερειπωμένη. Για άγνωστη αιτία κάποια στιγμή εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς, οι οποίοι μετακινήθηκαν ψηλότερα. Φυσικό ήταν τότε οι μοναχοί της Παναγίας να αποκαλέσουν το αρχικό μοναστήρι σε αντιδιαστολή προς της σωζόμενη κάτω εκκλησία: «Κάτω Παναγία».
Η ονομασία της Μονής, σύμφωνα με προφορικές παραδόσεις, αναφέρεται ως «Ορθοκωστά» ή «Αρτοκωστά». Το όνομα αυτό πάρθηκε από την εικόνα της Παναγίας, η οποία συνδέεται με την παλαιό μοναστήρι, η Παναγία αναφέρεται ως «Μήτηρ Θεού ή Αρτοκωστά».
Βέβαια υπάρχει και μία ακόμη πιθανή προέλευση της ονομασίας της μονής και η οποία είναι «Εορτακουστή». Το πιθανότερο είναι ότι αυτή τη λέξη επιζητούσαν οι λόγιοι της εποχής και ίσως οι πατριαρχικοί γραφείς, που συνέτασσαν τα επίσημα πατριαρχικά έγγραφα, όταν αναζητούσαν κάποια ετυμολογική προέλευση της επωνυμίας και γράφοντας συνδύασαν την λέξη «εορτή», που αγγίζει τα νοήματα των μοναστηριακών ιεροπραξιών και παρήγαγαν μία τρίτη επωνυμία για την μονή, «Εορτακουστή». Σήμερα, όπως προαναφέρθηκε, έχει επικρατήσει η επωνυμία Ορθοκωστά.
Η Ιερά Μονή Παναγίας Αρτοκωστάς, συγκαταλέγεται ανάμεσα στις μονές που λεηλατήθηκαν και διαλύθηκαν ή καταστράφηκαν και απέμειναν έρημες από μοναχούς, εξαιτίας των δραματικών γεγονότων της πτώσεως της Βασιλεύουσας και των επιχειρήσεων στην Πελοπόννησο, που κατέληξαν στην κατάκτηση της από τους Τούρκους κατά τα τέλη του 1460.
Σύμφωνα με κάποιο κώδικα, που βρίσκεται σήμερα στην εν λειτουργία μονή Αρτοκωστάς και ο οποίος χρονολογείται στις αρχές του 18ου αιώνα, αναφέρεται ότι η «Κάτω Παναγία» είναι το «αρχινότερο» κτίριο, και έτσι προκύπτει ότι η μονή είχε αρχικά ιδρυθεί στη θέση όπου βρίσκονται σήμερα τα ερείπια.
Το 1617 ιδρύεται η νέα μονή, και από ένα σχετικό σιγίλιο του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Τιμόθεου Β’, μαθαίνουμε ότι κτήτορας αυτής είναι ο Νικόλαος Μπελόκας. Το ίδιο έτος ζητήθηκε και η άδεια του Πατριαρχείου για να γίνει σταυροπηγιακή.
Στις αρχές του 20ου αιώνα η Αρτοκωστά έχει 20 μοναχούς,. Το 1982 η μονή μετατράπηκε σε γυναικεία. Σήμερα, μετά από την άγρια δολοφονία των μοναχών το 2007, στην Ιερά Μονή Αρτοκωστάς μονάζουν και πάλι άντρες καλόγεροι.

Παλαιά Μονή
Το καθολικό διατηρεί τμήμα της τρίπλευρης εξωτερικά αψίδας του ιερού, τον βόρειο τοίχο και τον δυτικό στο μεγαλύτερο τμήμα του, ενώ ο νότιος εξωτερικός τοίχος, από το διακονικό και μέχρι τη νοτιοδυτική γωνία είναι κατεστραμμένος μέχρι το ύψος του παραθύρου της αψίδας. Εξωτερικά η τοιχοποιία της αψίδας του ιερού παραπέμπει σε ένα είδος πλινθοπερίκλειστου συστήματος: έχουν χρησιμοποιηθεί πελεκημένοι πωρόλιθοι, τοποθετημένοι σε οριζόντιες στρώσεις, ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλονται πλίνθοι.
Κίονας που στήριζε την πλάκα της αγίας τράπεζας, κατά τη μαρτυρία της τελευταίας ηγουμένης του νεότερου μοναστηριού, ανευρεθεί και φυλάσσεται στο μοναστήρι. Δεν αποκλείεται να ανήκε στην Αγία Τράπεζα του παλαιού μοναστηριού.

Νέα Μονή
Το παραδοσιακό τετράγωνο κλειστό σχήμα της μονής περιβάλλεται με προστατευτικό μαντρότοιχο. Είναι διαμορφωμένο με διώροφα και μονώροφα κτίρια με χαγιάτια από όλες τις πλευρές, ενώ στο κέντρο βρίσκεται το καθολικό. Η είσοδος της Αρτοκωστάς στην ανατολική πλευρά οδηγεί μέσα από διαβατικό στο προαύλιο.
Στη νέα της θέση η μονή της Ορθοκωστάς προστατευόταν από ισχυρό πύργο στη νοτιοανατολική πλευρά του συγκροτήματος, ο οποίος μάλιστα, σύμφωνα με επιγραφή, ανακαινίστηκε μαζί με τα κελιά της μονής το 1727 με έξοδα του μητροπολίτου Αγχιάλου Καλλινίκου Κοντοσταύλου.
Διατηρήθηκαν εικόνες του αρχικού καθολικού και το δάπεδό του, που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και χρονολογείται βάσει επιγραφής στα 1627. Έχει πλακοστρωθεί με μεγάλες σχιστολιθικές πλάκες. Στη θέση του ομφάλιου είναι τοποθετημένο ένα πέτρινο πλαίσιο με διαστάσεις: 1.10 x 1.10 μ. με ανάγλυφο δικέφαλου αετού και με επιγραφή στις πλευρές του τετραγώνου.
Ο σήμερα υφιστάμενος ναός που κτίστηκε στα 1864 είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Πρόκειται για τετρακιόνιο εγγεγραμμένο σταυροειδή ναό με εξάπλευρο τρούλο. Οι διαστάσεις του ναού είναι περίπου 13.00 x 9.00 μ. Η κύρια είσοδός του ανοίγεται στη δυτική πλευρά, ενώ τοξωτή θύρα υπάρχει και στη νότια πλευρά του μνημείου.