Paliurus spina-christi ή Παλίουρος ο ακανθώδης (παλιούρι, τσαλί)

Η Paliurus spina-christi (Mill.) είναι ένας αυτοφυής, αγκαθωτός, πολύκλαδος θάμνος (που μπορεί να γίνει δέντρο με ύψος έως 6 μ.), με τη λεκάνη της Μεσογείου, έως την Κεντρική Ασία. Έχει ισχυρό ριζικό σύστημα, με φλοιό σταχτύ, σκληρό και με έντονη παραβλαστικότητα. Οι βλαστοί του σχηματίζουν αλλεπάλληλες γωνίες αντίθετης φοράς, με ένα φύλλο και δύο παράφυλλα μισχοφυή αγκάθια (ένα ευθύ, ένα κυρτό) έξω από κάθε κόμβο. Ευδοκιμεί σε αμμώδη και αργιλώδη εδάφη και αντέχει σε θερμοκρασία μέχρι -15 °C. Θα τον συναντήσουμε σε χαμηλά υψόμετρα έως 500 μ. σε όλη την Ελλάδα, σε βραχώδη εδάφη, θαμνότοπους και φρυγανότοπους, με ονόματα όπως: παλιούρι (και στη Θάσο), τσαλί (Τουρκική λ. cali = βάτος), αγκαθιά, αμπαλουργιά, πάλιουρας, αγκάθι της Ιερουσαλήμ, αγκάθι του Χριστού. Στην αγγλική βιβλιογραφία θα τον συναντήσουμε ως Christ’s thorn και Jerusalem thorn. Ανήκει στην οικογένεια Rhamnaceae (Ραμνοειδή ή Ραμνώδη).
Συνώνυμα: Rhamnus paliurus L. - Ziziphus spina-christi (Mill.) Georgi - Paliurus aculeatus.
Τα φύλλα του φυτού είναι μικρά, ωοειδή, σε δύο σειρές και ελαφρώς πριονωτά. Έχουν χρώμα στιλπνό πράσινο (που το καλοκαίρι γίνεται κίτρινο), με μήκος από 1 έως 4 εκ. και με τρεις εμφανείς φλέβες στη βάση. Το φυτό είναι φυλλοβόλο, αν και υπάρχουν ορισμένες ποικιλίες, που είναι αειθαλείς.
Τα κιτρινοπράσινα άνθη είναι πολύ μικρά, αρρενοθήλεα και σε μασχαλιαίες ταξιανθίες (βότρεις), με 5 πέταλα. Η άνθηση του φυτού ξεκινά από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο. Μερικές φορές ανθίζει ξανά το φθινόπωρο. Ο καρπός είναι ξηρός, ξυλώδης, κοκκινοκίτρινος ή καστανοκίτρινος, τρίχωρος και περιβάλλεται από ένα κυκλικό κυματοειδές πτερύγιο με διάμετρο 2 έως 3,5 εκ. και φέρει ένα φακηοειδές σπέρμα σε κάθε χώρο.
Οφείλει τις λαϊκές ονομασίες του ως “αγκάθι του Χριστού” και “αγκάθι της Ιερουσαλήμ” στα πολλά αγκάθια του και στα ευλύγιστα κλαδιά του, καθώς θεωρήθηκε ότι από αυτό το φυτό κατασκευάστηκε το αγκάθινο στεφάνι του Χριστού. Νεότερες, βέβαια, έρευνες έχουν αποδείξει ότι το αγκάθινο στεφάνι του Χριστού κατασκευάστηκε από το είδος Euphorbia milii ή το Ziziphus spina-christi που φύεται και καλλιεργείται ευρέως στο Ισραήλ και γενικότερα σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή.
Το παλιούρι, ακριβώς λόγω των αγκαθιών του, χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές ως φυσικό διαχωριστικό φράγμα μεταξύ χωραφιών και αμπελιών, λειτουργώντας αποτρεπτικά για κάθε ανεπιθύμητο επισκέπτη, άνθρωπο ή ζώο. Σε συστάδες παλιουριών βρίσκουν, επίσης, καταφύγιο πάρα πολλά μικρά ζώα και πουλιά.
Το φυτό χρησιμοποιείται στη λαϊκή ιατρική ήδη από την αρχαιότητα, με τον Γαληνό να χρησιμοποιεί τον καρπό του ως φάρμακο κατά των λίθων της ουροδόχου κύστεως (“Περί της των απλών φαρμάκων κράσεως και δυνάμεως, Βιβλίον Θ”).
Το παλιούρι θεωρείται εξαιρετικό μελισσοκομικό φυτό, αφού παράγει σημαντικές ποσότητες από νέκταρ και γύρη. Σε αυτό βοηθάει το μικρό μέγεθος και το πλήθος των ανθέων του σε συνδυασμό με τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά, καθώς το καθιστούν εξαιρετικά ελκυστικό για τις μέλισσες (Apis melifera).
Το όνομα του γένους Paliurus, είναι το λατινικό όνομα της αρχαίας ελληνικής λέξης "Παλίουρος" για το φυτό.
Το όνομα του είδους spina-christi, περιγράφει την φήμη του φυτού ως "αγκάθι του Χριστού".