Στο Σπήλαιο του Πανός (ή Σπήλαιο του Λόρδου Βύρωνα) Κερατέας

Το σπήλαιο του Λόρδου Βύρωνα ή της Κερατέας ή Κερατοβουνίου (πιθανή ονομασία από την ύπαρξη χαρουπόδενδρων – τα χαρούπια λέγονται και κέρατα ή ξυλοκέρατα) βρίσκεται σε υψόμετρο 548 μ., στα ΝΔ της Κερατέας, λίγο πιο κάτω από την κορυφή.
Το μήκος του σπηλαίου είναι 60 μ., το πλάτος του 35 και το ύψος οροφής του κυμαίνεται από 5 - 10 μ. Είναι διώροφο και χωρίζεται σε 3 επιμήκη παράλληλα τμήματα από τεράστιες κολώνες, εξαίρετους σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Από το πρώτο τμήμα, με απότομη ανάβαση 5 περίπου μέτρων, αρχίζουν διαδοχικά τα άλλα τρία διαμερίσματα με κατηφορικό δάπεδο. Το τελευταίο βαραθρώδες, διατηρεί στον πυθμένα του νερά με βάθος ανάλογα με την εποχή. Είναι το βαθύτερο σημείο του σπηλαίου, με υψομετρική διαφορά από την είσοδο του 28 μέτρων.
Όταν γύρω στα 1820 ο Λόρδος Βύρων βρέθηκε στην περιοχή, κάποιος τσοπάνης της περιοχής προσφέρθηκε να τον ξεναγήσει και να του δείξει τις ομορφιές του σπηλαίου. Όλα πήγαιναν καλά, μέχρι που οι δάδες τους έσβησαν και για αρκετή ώρα προσπαθούσαν να βρουν την έξοδο μέσα στο πυκνό σκοτάδι, φοβούμενοι μάλιστα -όπως έγραψε στα γραπτά του ο Βύρωνας- και για την ίδια τη ζωή τους. Τελικά η έξοδος βρέθηκε και οι δυο τους βγήκαν χαρούμενοι στον έξω κόσμο.
Πρόκειται για ιερό σπήλαιο των νυμφών και του θεού Πάνα, που η λατρεία του συνεχίστηκε μέχρι και τα πρώτα χριστιανικά χρόνια.
Από αρχαιολογικής άποψης έχουν βρεθεί μυκηναϊκά όστρακα, αλλά σοβαρή ανασκαφή δεν έγινε ποτέ, παρά μονό λαθρανασκαφές εδώ και πολλά χρόνια…
Το σπήλαιο σήμερα είναι ακόμα ζωντανό. Έχει αρκετή υγρασία για να μπορέσει να διατηρήσει τον υπέροχο σταλακτιτικό και σταλαγμιτικό διάκοσμο που διαθέτει, αλλά και σε μερικά αλλά σημεία υπάρχουν μικρές λιμνούλες με κρυστάλλινο νερό.
Επίσης έχει -όπως αναφέραμε- αρκετές αίθουσες και θαλάμους, αλλά και σημεία όπου θα χρειαστούν σχοινιά για ανάβαση / κατάβαση. Συνολικά καταλαμβάνει έκταση 950 μ2 και εξερευνήθηκε σε σπηλαιολογικό επίπεδο από το ζεύγος Ι. & Α. Πετροχείλου, αλλά και από τον σπηλαιολόγο και συγγραφέα Ν. Λελούδα.