Cistus creticus ή Κίστος ο Κρητικός (λαδανιά, χαμοξάρα)

Ο Cistus creticus είναι ένας αειθαλής, πολυετής, πολύκλαδος και τριχωτός θάμνος, με ευρεία εξάπλωση σε όλη την Ελλάδα και με ονόματα όπως: λαδανιά, αλαδανιά, χαμοξάρα (Θάσος), γκίσαρος, κιστάρι, κουνουκλιές, ξισταριές, κίσθος, κίσθαρος.
Πρόκειται για κυρίαρχο φυτό της ελληνικής χλωρίδας και σημαντικό είδος της Μεσογειακής βλάστησης. Το συναντούμε σε μικρούς ή μεγάλους πληθυσμούς (κιστώνες) σε ασβεστολιθικά εδάφη, άγονες περιοχές, πετρώδεις θαμνότοπους, πλαγιές λόφων και βουνών, σε υψόμετρα από το επίπεδο της θάλασσας έως και τα 1000 περίπου μέτρα. Είναι σημαντικό αρωματικό και φαρμακευτικό φυτό και ανήκει στην οικογένεια Cistaceae (Κιστίδες). Συνώνυμα: Cistus incanus.
Το φυτό συνήθως απλώνεται σε θαμνώδη μορφή γύρω από την κεντρική ρίζα και μπορεί να φτάσει σε ύψος το 1 μέτρο. Τα σταχτοπράσινα φύλλα του είναι αντίθετα, ωοειδή, έμμισχα, χνουδωτά και αδενώδη, με πτερόσχημα νεύρα και μήκος 1-3 εκ. Από τα αρωματικά φύλλα βγαίνει το λάδανο, μια αρωματική και φαρμακευτική ρητίνη.
Τα ροδόχρωμα ή πορφυρά άνθη του έχουν διάμετρο 5-6 εκ., είναι ερμαφρόδιτα, και βγαίνουν στην κορυφή των βλαστών σε σκιάδια ανά 1 έως 3. Έχουν 5 πέταλα (που μοιάζουν σαν να είναι τσαλακωμένα και τα οποία πέφτουν εύκολα), με αντίστοιχα σέπαλα και πολυάριθμους κίτρινους στήμονες με ανθήρες γεμάτους άφθονη κίτρινη γύρη. Ανθίζει από τον Απρίλιο έως και τον Ιούλιο. Η επικονίαση γίνεται με έντομα. Ο καρπός είναι μια σφαιρική, πενταμερής κάψα, γεμάτη από κόκκινα σπέρματα.
Το γένος Cistus (λαδανιές) περιλαμβάνει περίπου 16 είδη με εξάπλωση στη λεκάνη της Μεσογείου. Στην Ελλάδα εκτός από τον Cistus creticus θα συναντήσουμε τα είδη: Cistus monspeliensis, Cistus parviflorus, Cistus salviifolius με ευρεία κατανομή, το Cistus sintenisii (περιορισμένης κατανομής είδος που εμφανίζεται σε μερικές θέσεις στη Β. Πίνδο και στη γειτονική Αλβανία), το Cistus laurifolius (με μοναδική θέση εμφάνισης στην Ελλάδα την περιοχή της Δαδιάς του Έβρου).
Ο Cistus creticus απαντάται σε δύο υποείδη: Το υποείδος Cistus creticus subsp. creticus (Cistus incanus subsp. creticus) έχει πράσινα φύλλα αδενώδη, κολλώδη με κυματοειδή περίμετρο. Όλο το φυτό έχει λευκές αδενώδεις τρίχες, με μια ευχάριστη αρωματική ρητινώδη οσμή.
Το υποείδος Cistus creticus subsp. eriocephalus έχει λογότερο αδενώδη και κολλώδη φύλλα, μίσχους, ποδίσκους και κάλυκες συχνά τριχωτούς, με μακρυές λευκές τρίχες και χορτώδη οσμή.
Ο Cistus creticus είναι κατεξοχήν μελισσοτροφικό φυτό με μεγάλη μελισσοκομική αξία, αφού έχει μεγάλη περίοδο άνθισης. Οι μέλισσες από τα άνθη της συλλέγουν άφθονη και καλής ποιότητας πορτοκαλί γύρη, πλούσιο νέκταρ και πρόπολη. Παλαιότερα το χρησιμοποιούσαν για την παρασκευή θυμιάματος και ακόμα πιο παλιά ως φάρμακο εναντίον της πανώλης. Τη σημερινή εποχή όμως η χρήση του έχει περιοριστεί στην αρωματοποιία και τη σαπωνοποιία.
Αυτό που έχει ιδιαίτερη αξία για το συγκεκριμένο φυτό είναι η ευθεία σχέση του με τις πυρκαγιές του καλοκαιριού. Γνωρίζουμε ότι - όπως και τα περισσότερα είδη που συναντούμε γύρω από τη Μεσόγειο - ανθίζει λίγο πριν την ξερή περίοδο του καλοκαιριού. Αν το φθινόπωρο, μετά τα πρωτοβρόχια, επισκεφθούμε μια καμένη περιοχή θα δούμε ότι έχουν φυτρώσει εκατοντάδες λαδανιές, σε σύγκριση με μια διπλανή άκαυτη περιοχή. Έχει διαπιστωθεί ότι σε μια καμένη περιοχή φυτρώνουν περίπου 300 νέα φυτά λαδανιάς το τ.μ., όταν στην άκαυτη δεν ξεπερνούν τα 5-10 άτομα. Αυτό συμβαίνει γιατί η φωτιά καίγοντας το φυτό, σπάει το σκληρό σπερματικό περίβλημα και με τη βροχή επιτυγχάνεται το νέο φύτρωμα. Μόνο η βροχή δεν είναι αρκετή για τη μεγάλη τράπεζα καρπών που βρίσκονται μέσα στη γη. Το φυτό δηλαδή, όχι μόνο είναι προσαρμοσμένο στις φωτιές, αλλά τις περιμένει στο έδαφος με τη μορφή του σπόρου, με διπλό κέρδος. Και το ίδιο πολλαπλασιάζεται και το έδαφος προστατεύεται από τη διάβρωση.
Το όνομα του γένους Cistus προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη "κύστις, -εως" (= κύστη, φούσκα, σάκος θύλακα), από τη μορφή της κάψας του.
Το όνομα του είδους creticus, οφείλεται στο νησί της Κρήτης, όπου για πρώτη φορά περιγράφηκε.