Smilax aspera ή Σμίλαξ η τραχεία (Αρκουδόβατος)

Ο αρκουδόβατος είναι ένας πολυετής αναρριχόμενος θάμνος με βλαστό τετραγωνικό, αγκαθωτό και εύκαμπτο, που μπορεί να αποκτήσει μεγάλο μήκος (έως 4 μ.). Είναι χαρακτηριστικό φυτό της μακκίας βλάστησης, με ευρεία εξάπλωση στην Ελλάδα, όπου είναι γνωστό με ονόματα όπως αρκόβατος, ακρέβατος, ξυλόβατος, σμίλακας, σμιλάγγι, σαρσαπαρίλλη. Θα το συναντήσουμε, μέχρι τα 1000-1200 μέτρα υψόμετρο, σε πετρώδεις πλαγιές, κοντά στη θάλασσα σε θαμνώδεις τοποθεσίες, σε φράκτες, όχθες ποταμών και ρεματιών, σε ελαιώνες και πευκοδάση. Ανήκει στην οικογένεια Smilacaceae. Στην αγγλική βιβλιογραφία θα το συναντήσουμε σε ως common smilax, rough bindweed, sarsaparille, Mediterranean smilax.
Συνώνυμα: Smilax aspera var. mauritanica, Smilax aspera subsp. nigra, Smilax tetragona.
Τα φύλλα του είναι έμμισχα, σκληρά, γυαλιστερά και λεία σα δέρμα, σε σχήμα καρδιάς, με οδοντωτό και αγκαθωτό περιθώριο, διαμέτρου 8-10 εκ., με 7-9 παράλληλες νευρώσεις. Στην βάση των μίσχων βγαίνουν 2 έλικες που βοηθούν την αναρρίχηση του φυτού.
Τα άνθη του είναι πολύ αρωματικά, μικρά,
ανοιχτόχρωμα σε αποχρώσεις λευκο-ρόδινου, κίτρινου και πράσινου σε κρεμαστές μασχαλιαίες ταξιανθίες (τσαμπιά). Φυτό δίοικο, με τα αρσενικά και τα θηλυκά άνθη να βρίσκονται σε διαφορετικά φυτά. Ανθίζει από τον Αύγουστο έως και τον Νοέμβριο. Οι καρποί του μικρές σφαιρικές ράγες σε τσαμπιά, είναι αρχικά κόκκινοι και όταν ωριμάσουν μαύροι, διαμέτρου 1 εκ. και περιέχουν 1-3 μικροσκοπικούς στρογγυλούς σπόρους.
Οι τρυφεροί νεαροί βλαστοί του Smilax aspera τρώγονται ωμοί ή μαγειρεμένοι όπως τα λαχανικά. Μπορούν να μαγειρευτούν και να χρησιμοποιηθεί ως υποκατάστατο σπαραγγιών. Οι έλικες και τα φύλλα επίσης τρώγονται. Οι ρίζες προστίθενται σε σούπες ή τρώγονται μαγειρεμένοι. Οι κόκκινοι καρποί είναι εδώδιμοι και καταναλώνονται ωμοί ή μαγειρεμένοι όταν ωριμάζουν.
Είναι καλό μελισσοκομικό φυτό, γιατί οι μέλισσες συλλέγουν γύρη και νέκταρ σε μια δύσκολη εποχή για τα μελίσσια, όπως είναι το φθινόπωρο. Οι ράγες του είναι μια καλή πηγή τροφής για τα πουλιά, ενώ όλο το φυτό είναι καταφύγιο για τα μικρά ζώα. Η ρίζα είναι συστατικό για ροφήματα στη Τζαμάικα αλλά και για κάποια αναψυκτικά, ποτά και μπύρες. Μια κόκκινη χρωστική ουσία λαμβάνεται από τους ώριμους έλικες που χρησιμοποιείται στην βαφική.
Υπάρχουν περιγραφές του στον Θεόφραστο και τον Διοσκουρίδη ο οποίος το θεωρούσε αντίδοτο για όλα τα δηλητήρια. Το φυτό επίσης συχνά καλλιεργείται ως αδιαπέραστος φράκτης στους κήπους.
Είναι κατάλληλο για αμμώδη, αργιλώδη και βαριά εδάφη, προτιμά υγρό χώμα. Μπορεί να αναπτυχθεί σε ημι-σκιερές ή σκιερές τοποθεσίες.
Το όνομα του γένους Smilax* προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη σμίλαξ, που στην Αττική διάλεκτο είναι "μίλαξ, -κος" (το δέντρο Σμίλαξ = Τάξος, Ίταμος),
που αναφέρουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς (Διοσκουρίδης, κ.ά.). Από τον Πλίνιο και τον Οβίδιο το όνομα χρησιμοποιήθηκε για αρκετά ακανθώδη αναρριχητικά φυτά.
Το όνομα του είδους aspera προέρχεται από την λατινική λέξη asper, era, erum = τραχύς, ακατέργαστος, ως μια αναφορά στα φύλλα.

* Το λατινικό όνομα του προέρχεται από τη μυθική νύμφη Σμίλαξ (ή Σμίλη). Ο Οβίδιος στις "Μεταμορφώσεις" του (Βιβλίο IV, 283), ο Νόννος ο Πανοπολίτης στο επικό ποίημα "Διονυσιακά", 12, 86 (που αποτελείται από 21.000 στίχους σε 48 βιβλία-ραψωδίες), αλλά και ο Μαύρος Σέρβιος Ονοράτος (Maurus Servius Honoratus), Ρωμαίος φιλόλογος που έζησε στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 5ου αιώνα, με τη φήμη του πιο μορφωμένου ανθρώπου της γενιάς του στην Ιταλία, στα "Σχόλια στο Βιργίλιο" (Γεωργ. 4, 182), τα οποία, ως In tria Virgilii Opera Expositio, ήταν το πρώτο αρχέτυπο (inculabulum) που τυπώθηκε στη Φλωρεντία, από το Μπερνάρντο Τσενίνι το 1471, μας παραδίδουν μία πολύ όμορφη ερωτική ιστορία, που αναφέρεται σε δύο πολύ γνωστά γένη φυτών.
Η πανέμορφη νύμφη Σμίλαξ ερωτεύτηκε έναν νεαρό Σπαρτιάτη, τον Κρόκο, με τον οποίο όμως για κακή της τύχη ήταν ερωτευμένος και ο ίδιος ο θεός Ερμής. Έτσι η Άρτεμις, ή κατ άλλους ο Ερμής για να δώσει τέλος σε αυτό το μαρτύριο του ανεκπλήρωτου έρωτα μεταμόρφωσε τον Κρόκο στο γνωστό, όμορφο και με εξαιρετικές ιδιότητες φυτό, ενώ η Αφροδίτη, που λυπήθηκε τη Σμίλακα τη μεταμόρφωσε σε αναρριχώμενο φυτό για να βρίσκεται στη φύση κοντά στον αγαπημένο της.
Υπάρχει και μια διαφορετική εκδοχή του μύθου. Αυτή μας λέει πως ο Κρόκος ήταν ένας όμορφος νεαρός που επειδή η Νύμφη Σμίλαξ αρνήθηκε την αγάπη του ζήτησε από τους θεούς να τον μεταμορφώσουν σε λουλούδι. Οι θεοί άκουσαν την παράκληση του μεταμορφώνοντας τον στο ομώνυμο φυτό κρόκο. Η Σμίλαξ μην αντέχοντας το κακό που προκάλεσε, ζήτησε κι εκείνη από τους θεούς να την κάνουν φυτό, ελπίζοντας πως θα ήταν κοντά στον Κρόκο που την αγάπησε.
Οι θεοί πράγματι τη μεταμόρφωσαν στο φυτό Σμίλαξ. Όμως ήθελαν να την τμωρήσουν κιόλας, επειδή δεν ανταποκρίθηκε στην αγάπη του Κρόκου, κι έτσι την καταδίκασαν όσο και να θέλει να είναι κοντά του να μην μπορεί, γιατί όσο μεγαλώνει τόσο αναρριχάται και απομακρύνεται από το έδαφος και από τον αγαπημένο της!