Хоразм заргарлик санъати тарихи | Bir eksponat tarixi

preview_player
Показать описание
"Бир экспонат тарихи" кўрсатуви
"Ўзбекистон тарихи" телеканали
Заргарлик санъати узбек миллий – бадиий маданият тарихининг ажралмас кисми булиб, у халкнинг олис утмишидаги олий максадларини урганишда ёрдам беради. Заргар усталар томонидан ясалган буюмлар, улар яшаган давр санъатининг услубий хусусиятларини узларида намоён этадилар.
Узбек халк Амалий санъатининг хар бир тури каби, заргарлик санъати хам узига хос хусусиятларига эга. Чунки улар инсон учун факт безак буюмлари булиб колмай, балки соглик учун, инсон рухияти учун ижобий таъсир этган. Зеб – зийнат буюмлари, хаётдаги ижтимоий – иктисодий урни хам, кам ахамият касб этмаган. Инсоннинг жамиатдаги мавкеини хам купинча унинг канча кимматбахо зеб – зийнатлари борлигига караб белгилаганлар. Такинчоклар кишилар ёшидаги фаркни ва оилавий ахволни белгилашда хизмат килиб, уларнинг насл – насабидан нишона бериб турувчи хусусиятга эга булган. Нафосат борасидаги фазилатлар тугрисида сузлайдиган булсак, у заргарларнинг юрак кури билан яратилган мукаммал асар булиб, у ёки бу даврда яшаган халкларнинг бадий нафосат хакидаги тушунчаларни белгилаб берган. Демак, мазкур санъат оркали, биз одамларнинг хам моддий олами, хам нафосат олами, хам илохий кудрат хакидаги тасаввурларининг бир – бири билан узвий равишда чирмашиб кетганини курамиз.

Узбек заргарлиги жуда кадимий тарихга эга. Унга ибтидоий жамоа тузуми даврида асос солинган. Археологик топилмалардан маълумки, заргарлик санъати жуда кадимий хунар булган. Эрамизгача булган I асрдан бошлаб эрамизнинг V асригача кадимий калъаларнинг чиройли хайкаллар, девор безаклари оркали заргарлик санъатини ривожланганлигини куриш мумкин. Хоразамдаги Тупрок калъа деворларидаги тасвирлардан уша даврлардаги аёллар кулокларига нафис зирак такканлари маълум. (3 асрга таълукли). Бундан ташкари бронзадан куйиб ишланган осма такинчоклар хам топилган.

Бу такинчоклар I – IV асрларга мансуб булиб Аёз калъа, Етти асар, Бургут калъа ва бошка жойлардан топилган. Узбек заргарлик санъати тараккиёти Осиё ва Шарк мамлакат халкларининг сиёсий ва этник тарихи унга кушни мамлактлар тарихи билан чамбарчас боглик. Халкларнинг узъаро тинч йул билан бир – бирига якинлашуви маданиятларни бойитган, улар бир – бирлари билан якин кадрли булган нарсаларни алмашганлар, бора – бора бу хар бир халкнинг махаллий санъатига сингиб кетиб, узига хослик ва мустахкам анъана касб этган.

Мел. ав. I – III асрлар мобайнида хукм сурган Ахмонийлар сулоласига мансуб Амударё хазинасидаги (Англияда сакланаётган) заргарлик буюмлари юкоридаги фикримизни тасдиклайди. Хайвон тасвири тушурилган ва феруза кузлар кадалган тилла билак узуклар юксак махорат билан ишланган асарлар хисобланади. Бунда биз куч кувватга тула, пишкириб узини куярга жой тополмай турган чиройли, келишган йирткич киёфасини яратган Сакларнинг «Ёвойи услуби» изларини кузатишимиз мумкин. Кулларига гул ва куш тутиб турган Анахита тасвири тушурилган думалок сатхли куйма олтин узукларнинг шакли хам, катта кичиклиги хам бир – бирига ута муносиб равишда ишланган. Хазинада чиккан идишларда тасвир этилган зеб – зийнатлар уртасида турунж ва шокиласи бор кенг тилла халкалар анча олдин вужудга келган айритом хайкалчаларида, Болалик тепа ва Афросиёб давригача ишланган расмларда тасвирланган зеб – зийнатларга жуда ухшаб кетади.

Археологлар Болалик тепа, Далвирзин тепа, Афросиёбдан топилган заргарлик буюмларига шундай деб бохо беришади – ки, бу санъат асарлари кадимий ва урта асрга таълукли ёдгорликлар авлоддан авлодга утиб келган бой маданий меросдан, улкан ютукларимиздан дарак беради. Бу маданий меросимиз узига кушни булган халклар санъати билан узъаро хамкорликда бир – бирини узлуксиз бойитиб келган.

IV – V асрларда заргарлик буюмлари кам ишланган булсада улар тош, шиша ва суяклардан ишланган. Масалан, Хоразмда шишадан килинган шер ва курбака шаклидаги мунчоклар топилган. Болалик тепадаги топилмада V аср охири VI аср бошларида ишланган деворий расмда аёл кишининг кулоги ва бармогида заргарлик такинчоклар тасвирланган. X – XI асрлар уртасида битта тешикли булган суякли тугмачалар куп ишланган.

IX аср ва XIII аср бошларида заргарлик санъатида ислом таъсирини хали хайвонотлар тасвири батамом тугаб улгурмаган «ислимий» гирихли накшларнинг ортиб боришида куришимиз мумкин. Ислом динининг таъсири канча кучли булмасин жонли махлукот тасвирини тушуриш уз урнини йукотмади. Колаверса, халк санъатининг замирида шу кадар теранлик, эркин ва хакконийлик ётадики, уни кандайдир диний карашларга бутунлай буй сундириш асло мумкин эмас. Хайвон ва кушларни ифода этиш бадий услуби узгарган булсада, улар «ислимий» накшлар билан бирикиб кетсада, хамон бу услубнинг узвий кисми булиб яшаб келар эди. Бу давр намуналари сифатида бизгача туморлар, камар тукалари ва бошка буюмлар етиб келган булиб, улар бринждан, мисдан, кумушдан ясалган. Куринишлари эса хайвон, куш, балик, афсонавий махлук, илон бошига ухшаб ясалган билак узуклар шаклида булган.
Рекомендации по теме