Μια κούπα γεμάτη χρυσάφι του Πλαύτου

Μια κούπα γεμάτη χρυσάφι του Πλαύτου Το γέλιο ως καθρέφτης της ανθρώπινης απληστίας
Η κωμωδία «Μια κούπα γεμάτη χρυσάφι» (Aulularia, 2ος αι. π.Χ.) του Ρωμαίου θεατρικού συγγραφέα Τίτου Μακκίου Πλαύτου είναι μία από τις 21 σωζόμενες κωμωδίες του, και αποτελεί μια διαχρονική σάτιρα της ανθρώπινης φιλαργυρίας. Με πρωταγωνιστή τον γερο-τσιγκούνη Ευγέωνα (Euclio), ο Πλαύτος στήνει ένα σκηνικό κωμικού παραλογισμού, όπου το πάθος για το χρυσάφι επισκιάζει την ίδια τη ζωή, την οικογένεια, ακόμα και την κοινή λογική. Το έργο αποτέλεσε πρότυπο για μεταγενέστερους δημιουργούς, όπως τον Μολιέρο στον Φιλάργυρό του, και άφησε βαθιά αποτυπώματα στην κωμική θεατρική παράδοση, επηρεάζοντας και τον σύγχρονο ελληνικό λόγο, όπως μαρτυρεί και η χρήση του από τον Μάτεσι στον Βασιλικό του.
Υπόθεση και δραματουργική δομή
Η υπόθεση είναι απλή αλλά στιβαρή: ο Ευγέων βρίσκει μια κούπα γεμάτη χρυσάφι στην οικία του και καταλαμβάνεται από παράλογη καχυποψία. Φοβούμενος μήπως κάποιος του την κλέψει, τη μεταφέρει από μέρος σε μέρος, βυθιζόμενος όλο και πιο βαθιά στην τρέλα της φιλαργυρίας. Παράλληλα, η κόρη του Φαίδρα – την οποία έχει κρατήσει απομονωμένη για να προστατέψει την οικογενειακή «τιμή» – μένει έγκυος από τον νεαρό Λυκωνίδη, έπειτα από ένα επεισόδιο σε γιορτή, με τον οποίο τελικά παντρεύεται. Ο Πλαύτος δεν μας παραδίδει την τελευταία πράξη του έργου (είναι χαμένη), αλλά από επιγενέστερες πηγές γνωρίζουμε πως το τέλος είναι συμφιλιωτικό και με έντονο ηθικό δίδαγμα.
Χαρακτήρες και σκιαγράφησή τους
Ο Ευγέων είναι το απόλυτο αρχέτυπο του φιλάργυρου. Μανιακός, φοβικός, σχεδόν ψυχωτικός, καταφεύγει σε σουρεαλιστικές πράξεις για να προστατέψει το θησαυρό του. Στη μορφή του βλέπουμε την πρώτη θεατρική αναπαράσταση του «τρελού για τα λεφτά», ενός τύπου που θα στοιχειώσει το θέατρο για αιώνες. Η Φαίδρα είναι μια φιγούρα τραγικά αόρατη στην αρχή, θύμα της πατριαρχικής εξουσίας και της κοινωνικής ντροπής, ενώ ο Λυκωνίδης, τυπικός νέος εραστής, αποτυπώνεται με χιούμορ αλλά και ευθύνη, καθώς αναλαμβάνει τις συνέπειες των πράξεών του.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο δούλος Στροβίλος, ο οποίος, όπως συχνά στα έργα του Πλαύτου, είναι ο πιο λογικός και πρακτικός χαρακτήρας, κόντρα στην τρέλα των κυρίων του. Το έργο πλαισιώνεται από δευτερεύοντες χαρακτήρες όπως γείτονες, υπηρέτες και ιερείς, που συνθέτουν μια ζωντανή εικόνα της ρωμαϊκής κοινωνίας, σατιρίζοντας τα ήθη και τις φοβίες της.

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο
Η Aulularia γράφτηκε κατά την ύστερη Ρωμαϊκή Δημοκρατία, μια εποχή κοινωνικών αλλαγών και ανακατατάξεων. Ο Πλαύτος, όπως και άλλοι Ρωμαίοι δραματουργοί, αντλεί την έμπνευσή του από την ελληνική Νέα Κωμωδία, κυρίως από τον Μένανδρο, και την προσαρμόζει στα ρωμαϊκά ήθη. Η οικονομική ανισότητα, η πατριαρχία, η κοινωνική υποκρισία και ο φόβος για την απώλεια πλούτου είναι κεντρικά ζητήματα που απασχολούν το έργο – και δυστυχώς παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρα.
Το κωμικό στοιχείο γεννιέται όχι μόνο από τους διαλόγους, αλλά και από την ίδια τη σύλληψη των καταστάσεων: η υπερβολή, η ειρωνεία και η μεταφορά του ανθρώπινου παραλογισμού σε γελοία επίπεδα προκαλούν γέλιο, αλλά και αμηχανία. Το έργο υπενθυμίζει πως πίσω από το γέλιο κρύβεται η τραγωδία της ανθρώπινης μικρότητας.
Θεατρική παρουσίαση – Από την αρχαιότητα στη νεότερη σκηνή
Το έργο παίχτηκε για πρώτη φορά στην αρχαία Ρώμη, πιθανότατα γύρω στο 194 π.Χ., στο πλαίσιο δημόσιων γιορτών. Η πρώτη γνωστή σύγχρονη παράστασή του έγινε στη Δυτική Ευρώπη κατά την Αναγέννηση, σε λατινική γλώσσα, όταν το έργο επανεκδόθηκε και μεταφράστηκε από λόγιους που επανάφεραν το ενδιαφέρον για την αρχαιότητα. Στην Ελλάδα, η πρώτη του σκηνική παρουσία τοποθετείται στον 20ό αιώνα, κυρίως στο πλαίσιο ακαδημαϊκών ή φοιτητικών παραστάσεων, ενώ πρόσφατα έχει παρουσιαστεί και σε σύγχρονες διασκευές από ομάδες που αναδεικνύουν την κλασική κωμωδία μέσα από μοντέρνες αναγνώσεις.
Η αίσθηση του θεατή
Ο θεατής φεύγει από την παράσταση με μεικτά συναισθήματα: το γέλιο που προκαλεί η υπερβολή του Ευγέωνα μετατρέπεται σε προβληματισμό. Πόσο απέχουμε τελικά από αυτόν τον γερο-τσιγκούνη; Μήπως και στη σύγχρονη κοινωνία δεν αποθεώνεται η ύλη και η κατοχή; Το έργο, με τη φαινομενική του ελαφρότητα, κρύβει μέσα του μια φιλοσοφική ουσία για τη φύση της ανθρώπινης απληστίας.
Ο Πλαύτος – Γέφυρα Ελλάδας και Ρώμης
Ο Πλαύτος (254–184 π.Χ.) θεωρείται από τους σημαντικότερους κωμικούς ποιητές της ρωμαϊκής αρχαιότητας. Γεννημένος στην Ούμβρα, δούλεψε ως ηθοποιός, εργάτης και συγγραφέας. Το έργο του είναι γέφυρα ανάμεσα στην ελληνική Νέα Κωμωδία και τη ρωμαϊκή θεατρική κουλτούρα, με έμφαση στο γλωσσικό παιχνίδι, τις παρεξηγήσεις και τις δραματικές ανατροπές. Αν και διασκεδαστής, ο Πλαύτος υπήρξε και σχολιαστής των κοινωνικών παθών της εποχής του, με τρόπο καυστικό αλλά προσιτό.
Η ιστοσελίδα μου