Ναός Αγίων Δέκα Μαρτύρων - Άγιοι Δέκα Καινουργίου

Το χωριό Άγιοι Δέκα οφείλει το όνομά του στους 10 Κρήτες Χριστιανούς, που μαρτύρησαν εκεί κατά τη διάρκεια των διωγμών που πραγματοποίησε ο Δέκιος το 250 μ.Χ. Οι Άγιοι Δέκα Μάρτυρες ήταν οι Αγαθόπους, Βασιλείδης, Γελάσιος, Ευάρεστος, Ευνικιανός, Εύπορος, Ζωτικός, Θεόδουλος, Πόμπιος και Σατουρνίνος. Στο σημείο όπου μαρτύρησαν, στη θέση Αλώνιον, βρίσκεται σήμερα η τρίκλιτη βασιλική του 12ου αιώνα αφιερωμένη στους Αγίους Δέκα Μάρτυρες (εορτ. 23 Δεκεμβρίου).

Ο ναός φέρει πολλές οικοδομικές φάσεις και ανεγέρθηκε αρχικά μέσα στην αρένα του αμφιθεάτρου της Γόρτυνας όπου αποκεφαλίστηκαν οι Άγιοι. Μάλιστα το κεντρικό κλίτος βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο από τα υπόλοιπα, που αντιστοιχεί στο επίπεδο της αρένας. Η ίδρυσή του έγινε πιθανόν πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, όπως υποδεικνύει ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος. Εκτεταμένες μετατροπές έγιναν κατά την αρχή της Ενετοκρατίας, όταν ανακατασκευάστηκε η ανωδομή του, αλλά και κατά τον 20ο αιώνα, όταν διαμορφώθηκε ο νάρθηκας.

Το κεντρικό κλίτος καλύπτεται με οξυκόρυφη καμάρα και τα πλευρικά κλίτη με τεταρτοκυλινδρικές. Τα κλίτη χωρίζονται με σειρές τριών κολόνων. Ο ναός ήταν διακοσμιμένος με τοιχογραφίες, πιθανόν του 13ου αιώνα, από τις οποίες διασώζονται αποσπασματικά λίγες μορφές μαρτύρων (στα εσωρράχια των τόξων).