Vitex agnus-castus ή Άγνος η κοινή (λυγαριά)

Η Vitex agnus-castus L. 1753, η λυγαριά δηλαδή, είναι ένας πολύ κοινός και με ευρεία εξάπλωση, φυλλοβόλος θάμνος στην ελληνική ύπαιθρο (τα ευλύγιστα κλαδιά της είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα, που της δίνει άλλωστε και το κοινό της όνομα). Θα την συναντήσουμε σχεδόν παντού στην Ελλάδα, κυρίως σε υγρές τοποθεσίες: ακροποταμιές, λαγκαδιές, ρεματιές, όχθες χειμάρρων, αλλά και σε αμμώδεις τοποθεσίες, άγονα και ξερά εδάφη, ακρογιαλιές και σε υψόμετρο μέχρι 500 μ.
Έχει όρθιο χνουδωτό βλαστό με σφαιρικό σχήμα και μπορεί να φτάσει σε ύψος ακόμη και τα 5 μέτρα. Αν κλαδευτεί και προσεχθεί στην αρχή, μπορεί να γίνει και κανονικό δέντρο, γιατί δεν προσβάλλεται από ασθένειες. Στο χωριό μου στη Θάσο υπάρχει ακόμη μια πανύψηλη δενδρώδη λυγαριά. Συχνά καλλιεργείται και ως καλλωπιστικό σε κήπους και γλάστρες. Ανήκει στην οικογένεια Verbenaceae (Ιεροβοτανοειδή). Εκτός από λυγαριά σε πολλά μέρη λέγεται και λυγιά, αγνιά, καναπίτσα, άγρια λεβάντα.
Τα γκριζοπράσινα στενόμακρα φύλλα της (πράσινα στο επάνω μέρος και γκρίζα στο κάτω μέρος) είναι σύνθετα, αρωματικά, παλαμοειδή - λογχοειδή και ανά πέντε ενωμένα με τον κεντρικό βλαστό.
Τα άνθη της, αρωματικά και αυτά, με τον κωδωνοειδή κάλυκα ξεπετιούνται στις κορυφές των διακλαδισμένων μίσχων σε ταξιανθίες μοβ, γαλάζιες ή λευκές, διαμορφώνοντας ένα κωνικό σχήμα. Ανθίζει από Ιούλιο έως Οκτώβριο. Οι καρποί, μικροί και καφετί, τετράσπερμες αρωματικές δρύπες, γεμάτες φαρμακευτικές ιδιότητες, ωριμάζουν το φθινόπωρο. Πολλαπλασιάζεται με σπόρους και μοσχεύματα.
Το όνομα του είδους agnus–castus, προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη "ἁγνός" (και "άγνος" η λυγαριά) και τη λατινική castus («αγνός»).
Οι καρποί και τα σπέρματα είναι τα μέρη του φυτού με τις δραστικές ουσίες: βικιτίνη (αλκαλοειδές), καστίνη (πικρός παράγοντας), καστικίνη (φλαβονοειδές), ωκυβίνη (γλυκοσίδιο) και αιθέριο έλαιο, το οποίο περιέχει κινεόλη, λιμονένιο, α-, β-πινένιο, τριγλυκερίδια.
Η ευλυγισία των κλαδιών της (λέγεται ότι με βέργες λυγαριάς ο πολυμήχανος Οδυσσέας έδεσε τους συντρόφους του κάτω από την κοιλιά των προβάτων του Πολύφημου ώστε να τους βγάλει ανέπαφους από την σπηλιά του Κύκλωπα), την έκανε πολύ χρήσιμη σε άπειρες μικρές εφαρμογές της καθημερινής αγροτικής ζωής! Ακόμη θυμάμαι τον τρόπο που κατασκεύαζα σφεντόνες από το ξύλο της ή "σπρέγκλες"! Ο παππούς ήξερε να πλέκει καλάθια, για το μάζεμα των ελιών ή των σταφυλιών.
Οι φαρμακευτικές ιδιότητες της λυγαριάς πολλές. Τα προϊόντα Vitex που υπάρχουν σήμερα στα φαρμακεία πάρα πολλά. Χρησιμοποιείται για την επαναφορά της ορμονικής ισορροπίας στον οιστρικό κύκλο και κατά το προεμμηνορρυσιακό σύνδρομο, καθώς αναστέλλει την προλακτίνη και έτσι επέρχεται ισορροπία μεταξύ των προγεσταγόνων και των οιστρογόνων. Επίσης, εμφανίζει στυπτικές, κατευναστικές, γαλακταγωγές και διουρητικές ιδιότητες. Θεωρείται ότι μπορεί να βοηθήσει στη θεραπεία της στειρότητας, της προστατίτιδας, της διόγκωσης των όρχεων και των ωοθηκών.
“Οι τρυφεροί βλαστοί και τα άνθη της λυγαριάς αναμεμιγμένα με λάδι τριανταφυλλιάς απομακρύνουν τον πονοκέφαλο τον προερχόμενο από μέθη” ή
“ελέγχει πλήρως την βίαιη σεξουαλική επιθυμία” έγραφε ο Πλίνιος.
Γενικά, είναι ένα βότανο το οποίο βοηθάει
τους οργανισμούς, που έχουν ταλαιπωρηθεί από αρρώστιες να επανέλθουν και να βρουν την ισορροπία τους.
Στην αρχαιότητα, η λυγαριά ήταν το ιερό φυτό της θεάς Ήρας, η οποία άλλωστε γεννήθηκε κάτω από τα κλαδιά της. Επίσης, ως σύμβολο αγνότητας, είχε και το όνομα «Αγνή». Στις γιορτές των θεσμοφορίων οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν τα κλαδιά της για κρεβάτι για να διατηρήσουν την αγνότητά τους.
Λυγαριά ή Λύγος, βρίσκονταν στο ιερό της Ήρας στην Σάμο, κοντά στο ρυάκι που το λέγαν Ίμβρασο. Το δέντρο αυτό το μνημονεύει ο Παυσανίας, ο οποίος το επισκέφτηκε και το είδε να πρασινίζει. Το ταξινομεί δε ως το αρχαιότερο ιερό δέντρο των Ελλήνων. Σύμφωνα με την μυθολογία, κάτω από το δέντρο αυτό γεννήθηκε και διαπαιδαγωγήθηκε η Ήρα και γι΄ αυτό οι κάτοικοι του νησιού λάτρευαν την θεά. Αναμφίβολα βρισκόταν βωμός στο σημείο αυτό, δίπλα ή κάτω από το δέντρο αυτό. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι τον βωμό της Ήρας τον είχαν κτίσει οι Αργοναύτες, οι οποίοι είχαν φέρει και ένα άγαλμα της θεάς από το Άργος. Εκτός αυτού, σύμφωνα με έναν μύθο, η Αδμήτη, θυγατέρα του Ευρυσθέα από το Άργος κατέφυγε στην Σάμο όπου έγινε ιέρεια της Ήρας. Ο Αθηναίος (Δειπνοσοφισταί XV, 12, 671f-672e), περιγράφει γλαφυρότατα τον μύθο, αλλά και την ετήσια γιορτή της Λυγαριάς ("λύγου θωράκιον"), που γίνονταν στο Ηραίο της Σάμου, αναπαράσταση των μυθικών γεγονότων.
Στην αρχαία Σπάρτη τον Μεγάλο Ασκληπιό τον ονόμαζαν και “Aγνήτα” επειδή το άγαλμά του ήταν κατασκευασμένο από ξύλο άγνου (λυγαριάς).

Σκάλα Καλλιράχης, 26-7-2020